استاد أيمن فؤاد سيد در مقاله ای که اخيرا در مجله سالنامه اسلام شناسی انستيتوی فرانسوی قاهره منتشر کرده، درباره نسخه ای از کتاب الأغاني سخن گفته که از نقطه نظر تاريخ اماميه اهميت دارد. می دانيم که نويسنده کتاب الأغاني يعنی ابوالفرج اصفهاني گرايش شيعی و زيدی داشته و اين امر از کتاب مقاتل الطالبيين او و نيز الأغاني برمی آيد. با وصف اينکه کتاب الأغاني وی بيشتر جنبه ادبی و تاريخی دارد، اما به دليل اشتمال بر پاره ای از مطالب تاريخی درباره وضعيت فرهنگی بغداد و اوضاع خلفای اموی و عباسی و احوال اديبان و کاتبان و وزيران و اهالی ادب و شعر و عشق و مجون که درست به همين دليل تصوير واقعی تری از جهان اسلام در دوران آغازين آن ارائه می دهد، از سوی بسياری از نويسندگان و دانشمندان سنی مذهب مورد بی اعتنايی قرار گرفته است. در حقيقت نويسندگان سنی مذهب سلفی مشرب مطالب کتاب الأغاني را با تصوير پردازی قدسی خود از دوران طلايی اسلامی منطبق نمی دانسته اند و به هر حال تمايلات شيعی ابوالفرج موجب شده است که او مورد بی مهری بسياری قرار گيرد. اين بی مهری البته شامل بسياری از اديبان و شاعران و اهالی فرهنگ که دارای نوعی عقايد روشنفکرانه و تسامح باورانه و دوری از تعصبات خشک مذهبی بوده اند، می شده و در حالی که بيشتر شاعران و اديبان دوران شکوه تمدن اسلامی بغداد، يا با تهمت زندقه روبرو بوده و يا با انواع و اقسام اتهامات مورد انتقاد قرار می گرفته اند و دست کم آنان را به رفض و تشيع متهم می کرده اند، عموما برخورد عالمان شيعی با اهالی ادب و فرهنگدوستان سرزمين خلافت با احترام و تجليل توأم بوده است؛ نمونه برخورد براداران شريف رضی و مرتضی با شاعران و اديبان عصر خود و حتی با صابيان اهل ادب در اينجا می تواند مورد اشاره قرار گيرد. از آن جمله در مورد کتاب الأغاني ابوالفرج اصفهاني، می دانيم که اين کتاب تا چه اندازه مورد تجليل صاحب بن عباد، وزير دانشمند و شيعی مذهب آل بويه قرار گرفت[1]. حتی می دانيم که سيف الدولة شيعی مذهب، کسی بود که ابوالفرج نسخه اصل (مبيضه) خود را به او اهداء کرد و سيف الدولة هم به او هزار دينار جايزه داد[2] که البته همين هم خود مورد انتقاد صاحب بن عباد قرار گرفت، چرا که ارزش کتاب را اضعاف آن می دانست.

در ميان نسخه های بسيار زيادی که از کتاب الأغاني و هر کدام به صورت ناقص به دست رسيده، نسخه ناقص با کتابت محمد بن أبي طالب البدري از اهميت زيادی از لحاظ ادبی و نسخه شناختی برخوردار است. اولاً اينکه اين نسخه از اصح نسخه های کتاب است و ثانياً نسخه ای است کهنه و کتابت آن در ميان سالهای 614 و 616ق و احتمالا در موصل بوده است و کاتب، آنرا ظاهرا برای حاکم مشهور موصل امير بدر الدين لؤلؤ (حک: 607-658ق) در 20 مجلد کتابت کرده است که متأسفانه تنها پاره ای از مجلدات آن هم اينک در شماری از کتابخانه های دنيا و به صورت پراکنده باقی مانده است. از نکات جالب اين نسخه که مورد توجه آقای أيمن فؤاد سيد قرار گرفته، مينياتورهای آغازين (سر لوحه) مجلدات اين نسخه است که معلوم نيست کار خود کاتب است و يا کار کسی ديگر، اما بنا بر نظر پاره ای از متخصصان امر، برخی از آنها احتمالا تصوير بدر الدين لؤلؤ را نشان می دهند. آقای سيد اشاره به مکتب مينياتوری بغداد می کنند و اينکه اين نسخه از نمونه های نادری است که از اين مکتب که به عصر پيش از حمله مغولان ( سده های ششم و هفتم) مربوط است، به دست ما رسيده است.

نکته جالب اين نسخه آن است که در پايان مجلدات آن اشاره واضحی وجود دارد که نشان می دهد کاتب دقيق و هنرمند و دانا به اصول کتابت و مقابله و تصحيح (با نسخه اصلِ) اين مجموعه بزرگ کاتبی شيعی و امامی مذهب از دوان اواخر خلافت عباسی و به احتمال قوی از موصل بوده است. البته نام محمد بن أبي طالب البدري در طبقات اعلام الشيعة آقابزرگ و معجم اعلام الشيعة محقق طباطبايي نيامده و شايد تحقيق بيشتر برای شناخت او مثمر فايده باشد. در بيشتر موارد در امضای کاتب، تعابيری از اين قبيل آمده است: " العبد الفقير إلی رحمة الله تعالی محمد بن أبي طالب البدري حامداً لله تعالی علی نعمه مصلياً علی سيدنا محمد نبيه وعلی وصيه وآلهما الطاهرين وسلّم تسليماً کثيراً". تعبير وصي برای حضرت امير بيشتر از سوی شيعيان امامی و زيدی به کار می رود و تقريبا اهل سنت اين تعبير را به کار نمی برند و آن هم به دليل دلالتهای اين تعبير است که مورد قبول آنان نبوده و بيشتر رنگ شيعی به آن می داده است. به هر حال به دليل اينکه در دوره کاتب، در عراق اماميه حضور بسيار قوی تری نسبت به زيديان داشته اند، احتمال اقوی آن است که کاتب ما امامی بوده است.

اين نسخه نيز باز سندی است بر اهميتی که شيعيان به کتاب الأغاني می داده اند و در عين حال فايده ديگر آن اين است که ما را با کاتبی دانشمند و امامی مذهب در اوائل سده هفتم قمری آشنا می کند.
--------------------------------------------------------------------------------

[1] نک: ياقوت، معجم الأدباء، قاهره، 1936م، 13/97

[2] نک: ياقوت، معجم الأدباء، 13/97-98 ؛ صفدي، الوافي بالوفيات، بيروت، 1949-2005م، 21/22