محدث و واعظ مشهور سنی، ابو سعد عبدالملک بن محمد بن ابراهيم الواعظ خرگوشي (درگذشته 406 يا 407 ق) را از طريق تعدادی از کتابهای مهمی که از او باقی مانده است، می شناسيم؛ کتابهايی مانند شرف المصطفی که ترجمه کهن آن سالها پيش در تهران به چاپ رسيد و هم اکنون اصل عربی آن به چاپ رسيده است.

کتاب تهذيب الاسرار او نيز چند سال پيش به چاپ رسيد، کتابی بسيار مهم در تصوف که نماينده تصوف خراسان است و در تصوف سنی اشعری خراسان تأثير قابل ملاحظه ای از خود بر جای گزارده است. هم اکنون چاپ ديگری از اين کتاب زير نظر استاد محترم دکتر نصر الله پورجوادی در دست انتشار است. سالها پيش شادروان احمد طاهری عراقی مقاله مهمی در رابطه با شخصيت خرگوشی به زبان فارسی نوشت که تحرير کامل آن پس از فوت ايشان به همت استاد پورجوادی در مجله معارف منتشر شد[1]. دکتر پورجوادی نيز در دو مقاله ديگر درباره خرگوشی در مجله معارف، تحقيقاتی را در رابطه با تهذيب الاسرار و رساله ديگری از او در تعبير رؤيا منتشر نمود[2]. در رابطه با خرگوشی مطالب تازه تری نيز سالها پيش توسط نگارنده مورد مطالعه قرار گرفت که متأسفانه به دليل تغيير مديريت مجله معارف فرصت انتشار آن برای اينجانب تاکنون فراهم نشده است. در اينجا قصد ارائه مطالب جديد خود را درباره برخی از آثار ديگر خرگوشی ندارم، تنها به معرفی نسخه بسيار ارزشمندی از يکی از کتابهای اين نويسنده مهم ايرانی می پردازم که در تمامی تحقيقات گذشته مفقود تلقی شده است. اين کتاب که در منابع کهن به خوبی از آن نام برده شده و آن را به خرگوشی منسوب داشته اند، کتابی است با عنوان اللوامع که شادروان طاهری آن را در مقاله خود مفقود قلمداد کرده است. اخيرا در سفری به واتيکان، خوشبختانه نسخه ای از اين کتاب ارزشمند را در کتابخانه آنجا پيدا کردم که حتما می بايست به همت محققان ايرانی انتشار يابد. اين نسخه به شماره 1642 در اين کتابخانه ثبت شده است و از لحاظات مختلف اهميت دارد. بر روی نسخه اين کتاب به روشنی کتاب اللوامع به خرگوشی منسوب شده است، با اين عبارت:

"تأليف الأستاد الزاهد أبي سعيد (کذا) عبدالملک بن عثمان (کذا) الواعظ الملقب بخرکوشي المقدسي رحمه الله تعالی ونفع به آمين الحمدلله وحده."

در دنباله فهرستی از عناوين کتاب آمده که البته چنانکه از همين فهرست و خود کتاب بر می آيد روشن است که کتاب در حقيقت متضمن مجالس حديثی و تقسيری خرگوشی بوده و يا بدين منظور تدوين شده بوده است. در ميان علمای حديث البته شيوه امالی نويسی امری است بسيار رائج، اما می دانيم که حتی فقيهان و مفسران و نيز صوفيان نيز از اين شيوه برای ارائه مطالب خود بهره می گرفته اند و متون عربی و فارسی متعددی در اختيار داريم که يا به عنوان امالی و يا مجالس و حتی عنوان مقالات از اين شيوه استفاده کرده اند. صوفيان متأخرتر نيز مکرر از اين شيوه استفاده کرده اند و به ويژه اين شيوه در خراسان معمول بوده است که در اينجا مجالی برای پرداختن به اين موضوع نيست. بسياری از مطالب صوفيانه و مباحث مرتبط با عقايد صوفيان بدين شيوه از سوی اهل تصوف و وابستگان به اين طريقه برای مخاطب عامتر مورد بحث قرار می گرفته و حاصل آنها در کتابهای امالی و يا مجالس گردآوری می شده است. در ميان معتزله خراسان همين شيوه امالی گويی و امالی نويسی از سوی نويسنده پر کار و نامدار معتزلی/ زيدی، حاکم جشمی در سده پنجم در کتاب جلاء الأبصار به کار گرفته شده که پيشتر در مقاله ای در کتاب ماه دين درباره آن سخن گفته ايم و هم اينک اين کتاب توسط شماری از محققان غربی در دست تحقيق و انتشار است.

در آغاز اين فهرست، چنين آمده است:

"بسم الله الرحمن الرحيم وما توفيقي الا بالله عليه توکلت واليه أنيب . ترجمة ما في هذا المجلد من المجالس اللهم انفعنا بها" . سپس فهرست فصول کتاب به ترتيب مجالس آمده است.

نکته مهم در رابطه با اين کتاب اين است که اين کتاب در حقيقت کتابی است بر اساس آيات قرآن کريم که در ضمن مجالسی و با ذکر اقوال و احاديث و حکايات، آيات قرآن را در موضوعات مختلف مورد بحث قرار داده است. در حقيقت، کتاب گونه ای است از تفسير موضوعی که مجالس را بر اساس آيات تنظيم می کند.در خطبه آغازين کتاب چنين آمده است(2أ): ".. ثم استخرنا الله عزوجلّ في تصنيف کتاب جامع لمجالس مرتبة في آيات معدودة من کتاب الله يشتمل کل مجلس منها علی ما يليق بالآية المبني عليها المجلس من ذکر التنزيل والتفسير والتأويل والعبارة والاشارة والأخبار والآثار ليکون أکمل في بابه وأبعث للمذکر علی الصفحة ... وسميناه کتاب اللوامع وترتيب المجالس..". چنانکه از اين مقدمه بر می آيد، اساسا مؤلف، اين کتاب را به منظور مجلس گويی واعظان و صوفيان تدوين کرده بوده است. حال اين احتمال وجود دارد که مؤلف، کتاب را به منظور مجالس خود شخصا تصنيف می کرده و آنگاه آن را در مجالس حديثی و درسی خود ارائه می داده است، يا اينکه آنچه در مجالس خود القا می کرده شخصا پس از آن در اين کتاب به رشته تحرير در می آورده است. به هر حال در اينکه خرگوشی اهل وعظ و مجلس گويی بوده ترديدی وجود ندارد[3]. اولين مجلس با اين عبارت آغاز می شود (2 أ): "مجلس في قوله تعالی: الله لا اله الا هو الحي القيوم ... قال الأستاد أبوسعيد عبدالملک بن أبي عثمان الواعظ رحمة الله عليه". اين کتاب در 105 فصل/ مجلس است. نسخه ما کامل است، در 421 برگ و با کتابت 948ق .

اللوامع مشتمل بر احاديث مسند و مرسل بسياری است و به همين دليل برای شناخت مشايخ مؤلف و نيز رجال خراسان در سده های سوم و چهارم بسيار مفيد است؛ علاوه بر آن به دليل طرح موضوعات مرتبط با صوفيان، کتاب پر است از نقل اقوال مشايخ خراسان و بغداد و از اين رو با کتاب تهذيب الاسرار قابل مقايسه است. در اين کتاب مؤلف به ذکر أقوال و أحاديث اهل بيت (ع ) نيز التفات داشته و مکرر از آنان روايت می کند. از نکات جالب کتاب برای من وجود بخشی است درباره فضائل اهل بيت عليهم السلام که بسيار قابل ملاحظه است، با اين عناوين: "مجلس في فضائل أميرالمؤمنين علي بن أبي طالب رضي الله عنه"؛ " مجلس في فضائل أهل البيت رضي الله عنهم"؛ "مجلس في فضائل الحسن والحسين رضي الله عنهما ". در اين کتاب، مؤلف از سماع حديث در برخی شهرها و از جمله مصر ياد می کند ( 85 ب) و از مشايخ متعدد خود و از جمله از برخی سادات مانند: الشريف أبوالحسن محمد بن الحسين الحسني رحمة الله عليه (88ب) روايت می کند. جايی (29أ) نيز از کتابی از مقاتل بن سليمان، احتمالا الوجوه والنظائر نقل می کند که قابل توجه است.
--------------------------------------------------------------------------------

[1] نک: احمد طاهری عراقی، " ابوسعد خرگوشی نيشابوری"، معارف، دوره پانزدهم، شماره سوم، 1377ش، ص 3-33

[2] نک: نصرالله پورجوادی، "منبعی کهن درباره ملامتيان نيشابور"، معارف، دوره پانزدهم، شماره 1-2، ص 6 به بعد؛ همو، "بازمانده های کتاب الاشارة والعبارة ابوسعد خرگوشی در کتاب علم القلوب"، معارف، دوره پانزدهم، شماره سوم، 1377ش، ص 34-41

[3] نک: ابوالحسن الفارسی، المختصر من کتاب السياق لتاريخ نيسابور، به کوشش محمد کاظم المحمودی، تهران، 1384ش، ص 221