قرن نوزدهم :

سابقه مطالعات شرقشناسي در فرانسه به دوره ناپلئون مي رسد . در اين دوره با سفر ناپلئون به مصر ، شماري از محققين فيلولوژي و زبان شناسي و مطالعات سامي به مطالعات عرب شناسي و اسلام شناسي اهتمام ورزيدند .

شماري از آنان در مصر با ناپلئون همكاري كردند . حاصل اين امر انتشار كتابهايي درباره خاور نزديك ، مصر و اسلام بود . تني چند از همين مورخين بعدا تمركز بيشتري نسبت به مطالعات اسلامي پيدا كردند . از همه مهمتر در اين ميان بايد از سيلوستر دو ساسي نام برد . وي حتي درباره موضوعات شيعي و فرقه ای , فی المثل فرقه دروز تحقيقاتي را عرضه كرد . بدين ترتيب مكتب شرقشناسي فرانسه به طور فعال درباره موضوعات اسلام و ايران و جهان عرب مطالعاتي را عرضه كرد . در دوره محمد علي پاشا در مصر و با سفر شماري از دانشجويان و محصلان مصري به فرانسه ارتباط فرهنگي جهان عرب با فرانسه عميقتر شد و مسلمانان آشنايي بيشتري با غرب و بويژه با فرانسه پيدا كردند . در اين ميان بايد از شيخ رفاعه رافع طهطاوي ياد كرد كه كتابهاي درباره فرانسه و تجدد نوشت كه از اهميت بنيادي در روند تجدد جهان اسلام برخوردار است . در قرن نوزدهم اين مطالعات همچنان در محدوده شيوه فيلولوژي بود . بسياري از متون عربي و بعضا فارسي در همين قرن توسط مستشرقين فرانسوي منتشر شد و يا به فرانسه ترجمه گرديد . به دليل حضور استعماري فرانسه در قرن نوزدهم در برخي از كشورهاي اسلامي و از جمله در شمال آفريقا ، مطالعات مربوط به اقليتها ، قوميتها و فرقه گرايي هاي مذهبي و صوفيانه در راس اهتمامات مستشرقين قرار گرفت . بدين ترتيب نخستين تحقيقات در زمينه فرق اسلامي عموما به زبان فرانسه است . در اين قرن تصوف به عنوان يكي از شعب مطالعاتي مستشرقين فرانسوي مطرح بود . همچنين كشورهاي الجزاير و مغرب و مسائل اين دو كشور در شمار مهمترين اولويتهاي مطالعاتي فرانسه در قرن نوزدهم بودند . البته مطالعات ايرانشناسي در اين ميان جای خود را نيز پيدا کرد . در اين زمينه اهتمام بيشتر بر روي ايران پيش از اسلام و مطالعات باستانشناسي بود كه اين شعبه از علوم در فرانسه جزء مهمترين شعب علوم تاريخي و انتروپولوژيك بوده است . در اين قرن همچنين نوع ديگري از مطالعات درباره اسلام پي گيري شد كه از سوي ليبرالهاي فرانسوي دنبال مي شد. مطالعات ارنست رنان درباره فلسفه اسلامي و دين اسلام در شمار تحقيقاتي بود كه دامنه تاثير آن به جهان اسلام هم رسيد . اين دامنه تاثير يکی هم به دليل نفوذ فرانسوي ها در ميان مسيحيان ماروني عرب زبان لبنان بود كه آراء و افكار فرانسوي ها را درباره اسلام و عرب و تجدد به زبان عربي منتقل مي كردند . از اين ميان سيد جمال الدين اسدآبادي و محمد عبده به عنوان دو مصلح و روشنفكر مسلمان مدتي در پاريس با جو فكري آزاديخواهي و ليبراليزم و مدرنيته فرانسه آشنايي يافتند و كوشيدند اسلام را با برخي از اين مفاهيم هماهنگ كنند . اما با اين وصف سيد جمال الدين ناچار شد با ارنست رنان به مجادله قلمي بپردازد و تصورات او را از اسلام مورد بررسي نقادانه خود قرار دهد . برخي از تحقيقات مربوط به جهان اسلام در فرانسه در قرن نوزدهم از سوي كشيشان كاتوليك صورت مي گرفت كه به ويژه از محيط بيروت براي انتشار كتابهاي خود بهره مي گرفتند . در اين ميان كساني مانند كشيش لامنس درباره اسلام و تشيع مطالعات مهم يا دست کم تأثير گذاری عرضه کردند .



اسلام شناسي و ايرانشناسي در قرن بيستم :

در نيمه اول قرن بيستم با امتداد و گسترش نفوذ و حضور استعماري فرانسه در كشورهاي اسلامي و بويژه در خاورميانه ، مطالعات اسلام شناسي در فرانسه گسترش قابل توجهي پيدا كرد . از يك سو در مورد ايران شناسي مي دانيم كه حضور چند دهه علامه مرحوم ميرزا محمد خان قزويني در پاريس فرصتي را فراهم كرد تا مستشرقان فرانسوي و دانشمندان ايراني با يكديگر آشنايي بيشتري پيدا كرده و متون و تحقيقات متعددي درباره ايران و زبان فارسي منتشر شود . وجود بخش غني نسخه هاي خطي شرقي در كتابخانه ملي پاريس از اسباب مهم اين كار بود . در حوزه مطالعات اسلام شناسي مستشرقين بزرگي به كار و تحقيق درباره اسلام روي آوردند و مجلات متعددي و از جمله مهمترين آنها مجله آسيايي نتايج اين تحقيقات را منتشر مي كرد . از جمله اين مستشرقين در قرن بيستم بايد از شارل پلا نام برد . هانري لائوست اسلام شناس مشهور فرانسوي به تحقيقات فرقه شناسی و از جمله حنبلی شناسی و شيعه شناسي اهتمام ورزيد و كلود كاهن درباره مسائل جامعه شناختي اسلامي مطالعات بسيار مهمي عرضه كرد . اما بي ترديد پر نفوذ ترين اسلام شناس فرانسوي در سده بيستم لويي ماسينيون است كه تحقيقات او درباره تصوف اسلامي و از جمله درباره حسين بن منصور حلاج بسيار شناخته شده است . او شماري از تحقيقات بنيادي درباره اسلام و قرآن را در فرانسه پايه ريزي كرد و شاگردان متعددي را تربيت نمود . از جمله شاگردان او پل نويا درباره تفسير عرفاني قرآن كتاب بسيار مهمي را تاليف كرد . اما بي ترديد مهمترين خلف او هانري كوربن بود كه زندگي خود را وقف مطالعات شيعي و فلسفي و تصوف ايرانی و اسلامی كرد . مهمترين كتاب او در چهار جلد تحت عنوان اسلام ايراني به بحث درباره زواياي مختلف انديشه فلسفي و شيعي و صوفيانه در ايران مي پردازد . او متون مختلفي را درباره اسلام ، تشيع ، فلسفه و اسماعيليه منتشر كرد و برخي از اين متون را به فرانسه ترجمه نمود . در نيمه دوم قرن بيستم همچنين بايد از مطالعات تخصصي در خصوص اسلام ، علم كلام و مذاهب اسلامي ياد كنيم كه توسط جورج مقدسي ، لويي گارده و جورج قنواتي انجام گرفته است . در همين دوره بايد از كتابها و مطالعات ماكسيم رودنسون ياد كرد كه به دليل گرايشات ماركسيستي درصدد تفسيري چپ از اسلام بود و كتاب مهم او در چالش با ماكس وبر بسيار معروف است .



اسلام شناسي و ايرانشناسي : وضعيت كنوني

امروزه مطالعات ايران شناسي و اسلام شناسي در فرانسه به دلايل مختلف از کميت و کيفيت گذشته خود برخوردار نيست . در مورد ايران بيشتر مطالعات به مسائل معاصر ايران اختصاص يافته و از اينرو تحت تاثير مسائل روز سياسي قرار می گيرد . كرسي هاي ايران شناسي در فرانسه چندان قوي نيستتند و اين امر تا اندازه اي به دولتي بودن دانشگاهها در فرانسه بازمي گردد و سبب شده است كرسي هاي دانشگاهی متكي به دولت ايران و يا ثروتمندان ايرانی در اين كشور فعال نباشند . با اين وصف هنوز شماري از شاگردان هانري كوربن مانند استادان كريستيان ژامبه ، محمد علي امير معزي و پي ير لوري که هر سه در تحقيقات شيعی و يا فلسفی و صوفيانه مقام برجسته ای در ميان محققان غربی دارند , مطالعات مهمی درباره تشيع ، تصوف و فلسفه اسلامي و ايراني عرضه مي كنند . آخرين كتاب ژامبه درباره ملاصدرا بود و آخرين كتاب امير معزي درباره چيستي تشيع . لوري هم در سالهای اخير كتابي در موضوع تعبير خواب در اسلام نوشته است . كرسي شيعه شناسي كوربن در مدرسه عالي سوربن همچنان فعال است و زير نظر پروفسور امير معزي اداره مي شود . در حوزه مطالعات اسلام شناسي و به ويژه مطالعه در زمينه تاريخ علم کلام ، دانيل ژيماره بهترين تحقيقات و متون را در حوزه علم كلام عرضه كرده است . مطالعات درباره قرآن در فرانسه همچون ساير كشورهاي غربي با شيوه تحليل نقادي تاريخي عرضه می شود و كساني چون كلود ژيليو و ژاكلين شابي درباره تاريخ قرآن از اين منظر مطالعات مهمی را عرضه كرده اند .

آنچه بيش از همه درباره اسلام و جهان عرب قابل ملاحظه است ، مطالعاتي است كه در فرانسه با رويكردي تا اندازه اي ژورناليستي در اين باره عرضه مي شود كه بيشتر درباره مسائل كنوني اسلام و ايران و جهان عرب است و دامنه آن حتي به روزنامه ها هم مي كشد . در اين ميان كساني مانند ژيل كپل و الويه روا را بايد نام برد كه درباره اسلام سياسي مطالعات مهمي را انجام داده اند .

در زمينه مطالعات تاريخ علم در اسلام در فرانسه, با تلاش و سرپرستي پروفسور رشدي راشد از چند دهه پيش کارهای تحقيقاتی ارزشمندی منتشر شده و تاكنون نيز ادامه دارد . مركز ملي تحقيقات علمی فرانسه شامل يك بخش ( با مديريت استاد راشد ) در اين زمينه است كه تاكنون متون و تحقيقات مهمي را درباره مهمترين دانشمندان ايران و اسلام در زمينه علوم دقيقه منتشر كرده و اقدام به برگزاري كنفرانسهاي علمي در اين زمينه می کند .

فرانسه از دهها سال پيش مراكز مطالعاتي متعددي در كشورهاي مختلف اسلامي تاسيس كرده كه شايد قديمترين آن مركز مطالعات فرانسوي در قاهره است . نمونه هاي ديگر اين مراكز در سوريه و لبنان و يمن و ايران و آسياي مركزي وجود دارد و اين موسسات در انتشار متون و كتابها و مقالاتي درباره اسلام ، ايران ، تشيع و جغرافياي اسلامي فعال هستند . در اين مراكز و در خود فرانسه مجلات تخصصي متعددي درباره اسلام و ايران و يا جغرافياي اسلامي منتشر مي شود و برخي از اينها بعد از حدود صد و پنجاه سال تا كنون نيز همچنان فعالانه به انتشار مقالات و تحقيقات مي پردازند .



اعراب مقيم فرانسه و حوزه مطالعات اسلامي و ديني

در فرانسه در كنار متخصصين اسلام شناس و ايرانشناس فرانسوي ، شماري از متفكران نو انديش مسلمان هم زندگي مي كنند كه با استفاده از فضاي آزاد بحثها و مطبوعات ، به انديشه ورزي درباره اسلام و تجدد مي پردازند . شماري از اين متفكران در سرتاسر جهان اسلام نفوذ فكري دارند ( مانند محمد اركون ) و آراء آنان به زبانهاي مختلف منتشر شده است . به طور مثال محمد اركون با بهره گيري از نتايج تحقيقات اسلام شناسان غربي و نيز با بهره گيري از فلسفه و دانشهای پست مدرن به تفسير اسلام و قرآن مي پردازد . وي در اين مسير از مكتب تاريخ نگاري فرانسوي آنال و رويكرد تحليلي ميشل فوكو ، فيلسوف فرانسوي بهره مي گيرد . مطالعات جامعه شناختي جامعه شناسان معاصر فرانسوي كه برخي از آنان بويژه درباره جوامع مسلمان و از جمله جوامع شمال آفريقا تحقيقات مهمي را عرضه كرده اند ، دست مايه محمد اركون در تفسير نوينش از اسلام است . همچنين بايد از حضور شاعر بزرگ و آوانگارد عرب علي احمد سعيد ادونيس در پاريس ياد كرد كه از رويكردي انتقادي نسبت به تفسيرهاي كلاسيك و سنتي اسلام برخوردار است و كتاب او درباره" ثابت و متحول در اسلام" سالها پيش منتشر شده است .

در فرانسه مراكز دانشگاهي و آكادميك و نيز موسسات متعددي درباره مطالعات عربي به فعاليت مي پردازند . مهمترين مركز عرب شناسي ، انيستيتوي دنياي عرب است كه كتابخانه سيصد هزار جلدي دارد و سالانه دهها كنفرانس و نشست برگزار مي كند و به عنوان مركز آشنايي با جهان عرب در اروپا شناخته مي شود . اين انيستيتو بيشتر با هزينه دولت فرانسه به فعاليت مشغول است . در دانشگاه سوربن و در مركز ملي تحقيقات علمی فرانسه دپارتمانهاي مختلفي درباره زبان و ادبيات و فرهنگ عربي به فعاليت مشغول هستند و در سوربن جديد ( بخش دنياي عرب ) دانشجويان زيادي در اين رشته ها تحصيل مي كنند . انجمنها و مراكز تحقيقاتي وابسته به كشورهاي عربي نيز به اشكال مختلف در فرانسه فعال هستند .