يکی از دوستان نظر من را درباره کتاب "ديدگاه های آخوند خراسانی و شاگردانش" تأليف دانشمند محترم جناب آقای اکبر ثبوت پرسيد. من کتاب را نخوانده بودم گرچه خلاصه هایی از آن را اينجا و آنجا ديده بودم. فرصتی را اختصاص دادم و بخش اصلی کتاب را که ديدگاه های نقل شده از مرحوم آخوند خراسانی به روايت مرحوم علامه آقا بزرگ طهرانی است خواندم. در اين کتاب صورت گفتگویی بسيار دراز دامن به واسطه آقا بزرگ طهرانی از آخوند خراسانی در خصوص موضوعات مرتبط با مشروطه نقل شده که در نوع خود شايد کم نظير باشد.

تا آنجا که من می دانم آقا بزرگ طهرانی هيچگاه در آثار مکتوبش و حتی دفترچه های يادداشتش که اخيرا چند نمونه ای از آنها منتشر شده اشاره ای به اين گفتگو و سخنان مرحوم آخوند خراسانی نکرده. با اينکه آقا بزرگ عموما در ثبت اين قبيل مطالب در الذريعة و طبقات اعلام الشيعة کوتاهی نمی کند. اين بنده خدا سال ها با شادروان علينقی منزوی آشنایی و رفاقت داشت. اصل و سبب آشنایی ما در آغاز مرحوم محقق طباطبایی بود. در ديدارهای زيادی که با آقای منزوی داشتم مکرر بحث از موضوع مشروطه، آخوند خراسانی و موضع آقا بزرگ طهرانی به ميان می آمد. به ويژه به دليل اينکه مرحوم آقا بزرگ هم، شاگرد آخوند خراسانی بود و هم شاگرد جد مادری من مرحوم صاحب عروه، بنابراين خود من کنجکاو بودم درباره مناسبات آن دو بزرگ و احوال نجف در آن زمان از او جويا شوم. استاد منزوی هم آدمی بود که معمولا اهل بحث و نقل خاطرات و مطالب شفاهی بود. من مطلقا به خاطر ندارم آقای منزوی چنين مطلبی را اظهار کرده باشد و يا به آن اشاره ای کرده باشد. شادروان استاد احمد منزوی هم سال ها همکار ما در مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی بود و من کمترين چنين چيزی از ايشان نشنيده ام. مرحوم محقق طباطبایی که مهمترين شاگرد و در واقع جانشين اصلی مکتب کتابشناسی آقا بزرگ طهرانی بود و خاطرات زيادی درباره مشروطه و مرحوم آخوند خراسانی و مرحوم سيد و انظار مختلف علمای آن دوران درباره مشروطه و موضوعات وابسته داشت و البته آدمی بود که اهل نقل اين قبيل خاطرات هم بود و من هم البته جويا بودم، باری با همه اين اوصاف بنده مطلقا در خاطر و حافظه ندارم که آن بزرگ اشاره ای به اين گفتگوها ميان آخوند و شاگردانش کرده باشد.

البته در تاريخ تدوين حديث گاهی احاديث "طوال" هم ديده شده که به شيوه نقل شفاهی ثبت و ضبط می شده اما اينکه گفتگویی چنين بلند با ذکر همه شواهد و جزئيات مسائل را آقا بزرگ طهرانی بعد از گذشت حدود شش دهه تنها از حافظه نقل کند و آقای ثبوت هم همه آن مطالب را باز بعد از گذشت حدود ۵۰ سال عينا مکتوب کند واقعا آن را بايد نمونه ای کم نظير و يا حتی بی نظير در تاريخ نقل شفاهی به مکتوب قلم برد. مگر اينکه فرض کنيم امهات مسائلی که صرفا شامل رئوس مطالب بوده بعدا چنين گسترده شده؛ و اين البته در تاريخ نقل های شفاهی و مکتوب باز بی سابقه نيست؛ کما اينکه گاهی ديده شده که نکته ای و اشاره ای دستمايه تدوين صورت مناظره و گفتگویی "مفروض" قرار گرفته و آن هم البته در تاريخ ادبيات بی سابقه نيست. استاد دکتر نصر الله پورجوادی هم کتابی ارزشمند دارد با عنوان "زبان حال". اين هم ژانر ديگری است که در ادبيات ما پر سابقه است.