آثار و تأليفات احسايي1

فهرستی کامل از کتابها و رساله های احسايي به نحوی که شامل نام و مشخصات دقيق و فهرست کاملی از نسخه های خطی و چاپی آن باشد هنوز فراهم نشده اما تاکنون چند تلاش در اين زمينه انجام شده که اينجا بدان اشاره می رود: اعلام هجر، 1/ 144 تا 297؛ فهرست مشايخ عظام، ص 220 تا 287؛ موسوعة مؤلفي الإمامية، 3/ 479 تا 563؛ بيشتر رسائل کوچک و بزرگ احسايي در ضمن دو مجلد برای نخستين بار در تبريز با عنوان جوامع الکلم و به صورت سنگی از سوی شاگردانش منتشر شد؛ جلد اول شامل چهل رساله و جلد دوم شامل پنجاه و دو رساله. اولی در سال 1273 ق و دومی در سال 1276 ق.

:
1- الاجتهاد والتقليد2

احسايي چندين رساله و کتاب در مسائل مربوط به اصول فقه دارد که اينجا تنها به چند مورد آن اشاره می رود

؛ رساله ای درباره مسئله تقليد از مجتهد (چ: جوامع الکلم، ج 1).
2-أجوبة مسائل السيد أبي الحسن الجيلاني3

احسايي رساله های متعدد ديگری هم در پاسخ به پرسشهای اعتقادی و فلسفی و فقهی دارد که تنها در اينجا به چند مورد آن اشاره می شود

؛ در پاسخ پنج مسئله در حکمت از جمله حقيقت عقل و روح نفس (چ: جوامع الکلم، ج 2؛ رسائل الحکمة، بيروت، الدار العالمية، ص 275 تا 292؛ نيز در مجموعة الرسائل الحکمية).
3- أجوبة مسائل السيد أبي القاسم اللاهيجاني؛ پاسخ سه مسئله در حکمت و از جمله بحث درباره فرق ميان سرمد، دهر و زمان (چ: جوامع الکلم، ج 2؛ نيز در مجموعة الرسائل الحکمية).
3- أجوبة مسائل الشيخ أحمد بن صالح بن طوق القطيفي (= الرسالة القطيفية)؛ پاسخ 137 مسئله در موضوعات متنوع فقهی و کلامی و فلسفی و تفسيري و مشکلات احاديث4

احسايي به شرح احاديث مشکل؛ چنانکه معمول دوران پايانی عصر صفوی بوده بسيار اهميت می داده و از اينرو رساله های متعدد در اين زمينه دارد که تنها به چند نمونه در اين فهرست اشاره می رود.

(چ: جوامع الکلم، ج 1)5

او چندين رساله مختلف در پاسخ به پرسشهای همين شخص دارد؛ عمدتاً در مسائل حکمي و يا بحث از آيات مشکل در قرآن که يکی از آنها با عنوان رسالة في کشف غوامض الحکمة به تحقيق ميرزا حسن فيوضات از سوی مؤسسة البلاغة در سال 2002 م منتشر شده است.

.
4- أجوبة مسائل الشيخ رمضان بن ابراهيم؛ پاسخ مسائلی درباره علم و مشيت و معنی امکان و از اين دست و از جمله درباره پاسخ از اشکالاتی در فائده دوازدهم کتاب الفوائد احسايي که محل پرسش قرار گرفته است (چ: جوامع الکلم، ج 1؛ رسائل الحکمة، ص 231 تا 245؛ نيز مجموعة الرسائل الحکمية).
5- أجوبة مسائل الشيخ محمد بن علي بن عبد الجبّار القطيفي؛ در شرح پاره ای از احاديث مشکل (چ: جوامع الکلم، ج 2).
6- أجوبة مسائل الشيخ محمد مسعود بن الشيخ سعود؛ در مسائل عقيدتی و فلسفی از جمله علم باری تعالی به اشياء قبل و بعد از خلقت. تاريخ تأليف 1211 ق (چ: جوامع الکلم، ج 2).
7- أجوبة مسائل فتح علي شاه القاجاري6

احسايي چندين مجموعه پاسخ به پرسشهای فتح علي شاه دارد در مسائل مختلف اعتقادی و يا فقهی و در پاسخ به پرسش درباره احاديث مشکله که تنها در اينجا به دو نمونه آن اشاره می رود

؛ مسائل متنوع درباره موضوعاتی مانند حقيقت روح، مراتب نبوت و ولايت و درباره افضليت امام غائب شيعيان (چ: جوامع الکلم، ج 2؛ رسائل الحکمة، ص 91 تا 109).
7- أجوبة مسائل السلطان فتح علي شاه (= الخاقانية)؛ پرسش و پاسخهای ديگری است جدا از آنکه در شماره قبل ذکر شد و اين يکی در 5 مسئله است از جمله درباره مرگ و کيفيت خروج روح از بدن و کيفيت زندگی اخروي، تاريخ آن اوائل رمضان 1223 ق است (چ: جوامع الکلم، ج 1؛ مجموعة الرسائل الحکمية).
8- أجوبة المسائل الفقهية، در پاسخ به پرسشهايی در فقه (چ: جوامع الکلم، ج 2)7

احسايي رساله ها و کتابهای متنوع در موضوعات فقهی دارد که در اينجا تنها به ذکر چند نمونه بسنده می شود؛ نيز از يک کتاب بزرگ او در فقه استدلالی که در آن اقوال فقيهان را گردآورده بوده و نيز مسائل فرعی فقهی و در آن آرای فقهی خود را به بحث گذارده بوده در منابع سخن می رود که تاکنون نسخه ای از آن معرفی نشده است؛ نک: دليل المتحيرين، ص 142 تا 143؛ او اين کتاب را در تاريخ 1220 ق پرداخته بوده است. خلاصه ای از آن که به وسيله فرزندش فراهم شده بوده در جلد اول جوامع الکلم منتشر شده است.

.
9- أجوبة مسائل محمود ميرزا بن فتح علی شاه القاجاري؛ در پاسخ به تعدادی از پرسشهای اعتقادی؛ مانند بحث از عصمت پيامبران و امامان و نيز معنی ولايت و از جمله در شرح و توضيح پاره ای از احاديث مشکله (چ: جوامع الکلم، ج 1؛ رسائل الحکمة، ص 205 تا 221؛ نيز در مجموعة الرسائل الحکمية).
10- أجوبة مسائل الملا رشيد (الرسالة الرشيدية)؛ درباره ماهيت وجود امامان؛ آيا وجود مطلق است و يا مقيد و نيز درباره حقيقت محمديه (چ: جوامع الکلم، ج 1).
11- أجوبة مسائل الملا محمد حسين الأناري؛ درباره مسائلی مانند عالم هورقلياء، تاريخ تأليف در 1235 ق (چ: جوامع الکلم، ج 1؛ رسائل الحکمة، ص 247 تا 252).
11- أجوبة السيد حسين بن السيد عبد القاهر البحراني؛ درباره کلامی از ملا محسن فيض کاشاني در معنی فناء در خداوند (چ: جوامع الکلم، ج 1).
12- أحکام الکفّار؛ درباره مسائل فقهی متعلق به موضوع تعامل با کافران (چ: جوامع الکلم، ج 2).
12- أجوبة مسائل المولی علي بن الميرزا خان الرشتي (= الرسالة الرشتية)؛ مشتمل بر سی و سه پرسش و پاسخ از جمله نظر احسايي درباره اهل تصوف و طرق صوفيه (چ: جوامع الکلم، ج 1).
13- تفسير سورة التوحيد وآية النور (=أجوبة مسائل السيد محمد البکّاء)؛ درباره مسائلی از قبيل حقيقت ولايت و فرق نبوت و ولايت (چ: جوامع الکلم، ج 2؛ رسائل الحکمة، ص 133 تا 153؛ مجموعة الرسائل الحکمية؛ شماره 12)8

احسايي رساله های ديگری هم در تفسير پاره ای از آيات قرآن دارد.

.
14-جواب الشيخ عبد الوهاب القزويني؛ رساله مختصري درباره رأي او در معاد جسماني و اينکه انسان دو جسد و دو جسم دارد و رد بر مخالفان او در اين زمينه (چ: جوامع الکلم، ج 2).
15- جواب الشيخ موسی البحراني (= الرسالة الموسوية)؛ درباره شخصی که مدعی وکالت امام غائب بوده و می گفته او را در جزيره خضراء ملاقات کرده بوده است (تاريخ تأليف در 1206 ق) (چ: جوامع الکلم، در هر دو جلد اول و دوم).
16- جواب الملا محمد الدامغاني؛ در رد صوفيه و بحث از قاعده فلسفی "بسيط الحقيقة ببساطته کلّ الأشياء" (چ: ضمن اللمعات ميرزا حسن گوهر، تبريز، 1249 ق).
17- حجية الإجماع (= الإجماعية)؛ در بحث از مسئله اصول فقهی اجماع (چ: جوامع الکلم، ج 1).
17- تفسير سورة التوحيد9

احسايي همانطور که پيشتر گفتيم تفسيری کامل بر قرآن ننوشته اما رساله های متعدد و مستقلی و گاه در ضمن آثار ديگرش درباره تفسير آياتی از قرآن دارد که در فهرستهای آثارش از آنها ياد شده و به چاپ هم رسيده است.

؛ رساله مبسوطی که خود آن را مشتمل بر اسرار زياد و واردات قلبی می دانسته در تفسير سوره توحيد و تفسير کلمه احد (چ: جوامع الکلم، ج 1).
18- حقيقة الرؤياء وأقسامها؛ درباره حقيقت خواب. آن را در يزد در تاريخ 1224 ق نوشته (چ: جوامع الکلم، ج 2؛ رسائل الحکمة، ص 119 تا 131؛ نيز در مجموعة الرسائل الحکمية)10

او رساله ديگری هم دارد به عنوان رسالة في تمثّل الشيطان في الرؤياء بصورة الأنبياء؛ در اين موضوع که آيا امکان دارد شيطان خود را به صورت پيامبران در خواب بر کسی بنماياناد (چ: جوامع الکلم، ج 2). اين رساله نيز از نقطه نظر ديدگاه احسايي درباره منابع معرفتی اهميت دارد.

.
19- حياة النفس في حظيرة القدس. رساله مختصری در اصول دين که بسيار شهرت يافته و دست کم دو بار به فارسی ترجمه شده؛ يک بار آن به وسيله سيد کاظم رشتي. مکرر چاپ شده است؛ از جمله در ج اول جوامع الکلم.
20- رسالتان في ردّ اعتراضات العلماء الواردة عليه . تاريخ تأليف در 1240 ق. در پاسخ به ايراداتی که بر او گرفته اند (چ: ضمن شرح حياة الأرواح ميرزا حسن گوهر، تبريز، 1276 ق).
21- الرسالة الحملية في أحکام التقية؛ درباره مسئله تقية در احاديث امامان از نقطه نظر بحث اصول فقه. شرحی است از آنچه وحيد بهبهاني در الفوائد الحائرية خود در اين باره ابراز داشته است (چ: جوامع الکلم، ج 2).
22-رسالة في بيان استمرار تنعّم وتألّم أهل الآخرة؛ درباره مسائل مربوط به کيفيت بهشت و جهنم و بقای انسان در آن دو جا (چ: جوامع الکلم، ج 2؛ رسائل الحکمة، ص 65 تا 80).
23- رسالة في تحقق الأمور الاعتبارية (= الرسالة الاعتبارية)؛ تحقيق درباره امور اعتباری و اينکه صفات و اسمای الهی از امور اعتباری نيست و بلکه اصيل است و نيز رد بر عقيده پاره ای از فلاسفه درباره صفات خداوند (چ: جوامع الکلم، ج 2).
24- رسالة في شبهة الآکل والمأکول؛ پاسخ به شبهه معروف آکل و مأکول در مورد معاد11

برای آن، نک: مدخل آکل و مأکول؛ در دائرة المعارف بزرگ اسلامی

(چ: جوامع الکلم، ج 1).
25- رسالة في العلم الإلهي (جواب مسائل السيد حسن الخراساني)؛ درباره علم ازلی خدا و فرق ميان آن با علم حادث (تاريخ تأليف: 1239 ق) (چ: جوامع الکلم، ج 1).
26- رسالة في القدر. تاريخ تأليف آن در 1208 ق است و همين رساله است که مورد ستايش شيخ جعفر نجفي کاشف الغطاء قرار گرفته و در اجازه اش به احسايي از آن ستايش کرده است. نسخه های آن متعدد است اما تاکنون به چاپ نرسيده (برای نسخه های آن؛ نک: موسوعة مؤلفي الإمامية، 3/ 531 تا 532).
27- رسالة في الوجودات الثلاثة؛ رساله ای درباره سه نوع از وجود از نقطه نظر احسايي: وجود حقّ، مطلق و مقيد (تاريخ تأليف در 1223 ق)(چ: جوامع الکلم، ج 2؛ رسائل الحکمة، ص 155 تا 159).
28- شرح حديث خلق الأسماء؛ در شرح حديث معروفی درباره کيفيت خلق اسماء به روايت از امام جعفر الصادق (چ: جوامع الکلم، ج 2؛ رسائل الحکمة، ص 25 تا 36).
29- شرح حديث رأس الجالوت؛ حديثی که از امام علي بن موسی الرضا روايت می شود درباره حقيقت ايمان و کفر. اين حديث در منابع حديثی نيامده اما شرح و توضيح آن معمولاً مدّ نظر تعدادی از علمای اماميه با گرايشات تأويلی بوده است؛ مانند قاضي سعيد قمي که رساله مستقلی درباره آن دارد که چاپ شده (چ: جوامع الکلم، ج 2).
30- شرح حديث علّة خلق الذرّ؛ شرح حديثی است درباره عالم ذرّ روايت شده از امام علي بن أبي طالب(چ: جوامع الکلم، ج 2).
31- شرح الحکمة العرشية. شرح کتاب الحکمة العرشية ملا صدراکه آن را در سه جلد مفصلاً نگاشته و در تاريخ 1236 ق در کرمانشاه به پايان برده است. در اين کتاب احسايي آرای فلاسفه و از جمله آرای خود ملا صدرا را در مسائل مختلف فلسفی به انتقاد کشيده و در برابر، آرای خود را مطرح کرده است. از اين کتاب نسخه های زيادی موجود است که نشان می دهد کتاب همواره مورد توجه بوده است؛ حتی از سوی مخالفان شيخيه. کتاب مکرر به چاپ رسيده (از جمله: تبريز، 1271ق؛ تبريز، 1279؛ کرمان، مطبعه سعادت، 1403 ق).
32- شرح رسالة العلم. شرح رسالة العلم تأليف ملا محسن فيض کاشاني است که در واقع انتقاد از آن است؛ تاريخ تأليف آن 1230 ق است و موضوع آن بحث از کيفيت علم خداوند است نسبت به معلومات. اين رساله در حقيقت رديه ای است بر آرای فلاسفه و حکماء در اين زمينه. احسايي در آن آرای ويژه خود را درباره علم باری تعالی توضيح می دهد (چ: جوامع الکلم، ج 1).
33-شرح رسالة القدر. شرح رسالة القدر در موضع جبر و اختيار تأليف مير سيد شريف جرجاني است که آن را احسايي به دستور استادش شيخ عبد الله بن حسن الدندن الأحسايي در 1212 ق نگاشته است (چ: جوامع الکلم، ج 2).
34- شرح الزيارة الجامعة. مشهورترين و بزرگترين تأليف احسايي است که آن را در شرح متن زيارت جامعه کبيرة که متنی است که در منابع اماميه از امام دهم شيعيان، امام علي بن محمد الهادي روايت می کنند و مشتمل است بر عباراتی در ستايش و توضيح مقامات معنوی امامان به هدف زيارت کردن مقابر آنان و خطاب قرار دادن آنان از سوی مؤمنين. متن زيارت جامعة مکرر شرح و تفسير شده؛ به ويژه از سوی دانشمندانی که به عقايد باطنی دلبستگی دارند. اهتمام به اين متن به ويژه در دو قرت اخير رو به افزايش بوده است. در اين کتاب احسايي آرای خود و منظومه فکری خويش را درباره جايگاه متافيزيکی امام در عالم خلق و اينکه آنان "علل اربعه" عالم هستند در ضمن شرح فقرات اين متن زيارتنامه توضيح می دهد. طبعاً در اين کتاب شماری از آرای فلسفی او هم ديده می شود؛ آرايی که با آرای فلسفی ملا صدرا مخالف است. تاريخ تأليف اين کتاب 1230 ق است و مکرر چاپ شده و از آن نسخه های بسيار زيادی موجود است (برای نسخه های آن، نک: موسوعة مؤلفي الإمامية، 3/ 544 تا 548). در چاپهای متعددی اين کتاب در 4 جلد منتشر شده است (چ: تبريز، 1276 ق؛ کرمان، 1355 تا 1365 ش، در 4 ج؛ بيروت، دار المفيد، 1420 ق، در 4 ج). اين کتاب در ضمن اينکه مورد استفاده حتی مخالفان شيخيه قرار گرفته و گاهی بر باورهای ديگر عالمان اماميه در زمينه جايگاه معنوی و طبيعت مقام امامان شيعه تأثير گذاشته اما پاره ای از مضامين آن مورد انتقاد سخت قرار داشته و بر آن انتقاداتی نوشته شده است.
35- الفوائد الحکمية و شرح الفوائد الحکمية. متن و شرح آن از شمار مهمترين آثار احسايي است که در آن منظومه فکری خود را به بحث گذارده است. اين کتاب با چارچوبی کم و بيش مشابه آثار فلسفی نوشته شده اما نويسنده در آن کوشيده با به کار گیری پاره ای از اصطلاحات جديد مبانی فلسفی و کلامی خود را تبيين کند. احسايي نخست اين متن را در 12 باب که هر کدام را "فائده" ناميده در سال 1211 ق نوشته و بعداً هفت فائده ديگر بدان افزود. شرح اين متن را احسايي به درخواست يکی از شاگردانش ملا مشهد بن حسين علي الشبستري در سال 1232 ق نگاشت که گرچه شامل توضيحاتی درباره متن است اما کم و بيش این توضيحات کمکی برای درک بن مايه تفکر او نمی کند. او در شرح هم کم و بيش همان مباحث متن را با عباراتی نه چندان روشن بارنويسی و نه شرح کرده است. نسخه های بسيار زيادی از متن فوائد و شرح آن موجود است که اقبال شيخيان به اين متن را نشان می دهد. این کتاب به عنوان متنی پايه برای درک مبانی و منظومه فکری احسايي به کار می آيد. نويسنده در آن گرچه منظومه فکری خود را در مقام پاسخ به آرای فلاسفه مطرح کرده و از انظار آنان انتقاد می کند، اما بيش از آن اين کتاب متنی است مستقل در بيان آرای فلسفی احسايي و بنابراين مستقيماً در رد بر آرای ملا صدرا و يا ديگر حکماء نيست. الفوائد او نظير کتاب مشاعر ملا صدرا و يا عرشيه است؛ بدين معنی که در آن تنها به الهيات به معنی اخص آن توجه شده و مباحث در آن بر پايه بحث از وجود مطرح شده است. در اين کتاب البته برخلاف مشاعر، و در تقليدی از مباحث کتاب عرشيه ملا صدرا مباحث نفس و معاد هم مطرح شده است. به هر حال اين کتاب در ژانر ادبيات رساله های اعتقادی نوشته نشده و در نوع خود کوششی است از سوی احسايي برای ارائه منظومه فلسفی جديدی . گاه با اصطلاحات جديد اما به هر حال بر پايه ادبيات فلسفی حکمای حکمت متعاليه. علت اقبال به اين متن به عنوان کتابی بنيادی در مباحث فلسفی آن بوده که برای نخستين بار احسايي در آن تلاش کرده منظومه فکری خود را مستقلاً در يک چارچوب فلسفی تبیینکند نه اينکه صرفا آرايش را در لابه لای شرح احاديث مشکل و يا در انتقاد از آثار ملا صدرا مطرح کند. اين کتاب به عنوان متنی برای تبيين "حکمت اهل بيت" از سوی احسايي در برابر حکمت متعاليه ملا صدرا و يا ادبيات کلامی متکلمان ارائه شده است. بنابراين اين اثر نه از نوع ادبيات کلامی است و نه از نوع ادبيات فلسفی. با این وصف نوع بيان عقايد در این کتاب گرچه نویسنده ادعا می کند که منظومه فکری امامان شيعه را در آن تبيين کرده اما به ادبيات حديثی و يا نوشته های اعتقادی اهل اخبار و گرايشمندان به حديث هم شباهت ندارد. خود احسایی معتقد است که او در اين کتاب دستگاه اعتقادی و معارفی امامان را برای نخستين بار و با الهام و دستگيری خود امامان که بدو تفضل ويژه روا داشته اند ارائه داده است. بدين ترتيب از ديدگاه احسايي اين کتاب تعاليم امامان است اما لزوماً اين تعاليم مستقيماً در احاديث امامان ظهور ندارد؛ اما او به دريافت و تبيين آن "توفيق" يافته است.
اين کتاب از همان زمان انتشار آن مورد اقبال قرار گرفت؛ نه تنها از سوی شاگردان احسايي که بعداً از وی خواستند برای درک بهتری از مضامين آن شرح الفوائد را بنويسد بلکه از سوی ديگران که از همه مهمتر بايد به ملا علي نوري، حکيم معاصر مکتب اصفهان اشاره کرد که بر آن حاشيه انتقادی نوشت. گفته شده که ملا علي نوري نخست که الفوائد را ديد آن را ستايش کرد اما بعداً با ديدن شرح الفوائد ابراز داشت که اينک مقصود احسايي را درست تر فهميده و دانسته است که او سخنان حکماء را به درستی نمی فهمد و در مباحث فلسفی کتاب راه به خطا برده است (برای نسخه های خطی الفوائد و شرح آن، نک: موسوعة مؤلفي الإمامية، 3/ 549 تا553، 557 تا 559). (چ: ايران، 1272، تبريز، 1274، ايران، 1278).
36- لوامع الوسائل في أجوبة جوامع المسائل (= الرسالة التوبلية)؛ رساله ای در پاسخ پرسشهای الشيخ عبد علي التوبلي مشتمل بر نوزده مسئله از جمله در علم حروف و جفر و کيمياء12

احسايي رساله های ديگری هم در جفر و کيمياء و علوم غريبه دارد

؛ به تاريخ 1211 ق. (چ: جوامع الکلم، ج 1).
37- مسألتي العصمة والرجعة که پاسخ او به پرسشهای فتح علي شاه در زمينه عصمت امامان و نيز عقيده رجعت است.