تصوری عمومی در ميان شماری از اهالی دانش های دينی وجود دارد که در تاريخ تشيع فقها با فلسفه مخالف و حتی خواندن و آموختن آن را نادرست و بل حرام می دانسته اند. اين تصور افسانه ای بيش نيست. من به تاريخ قديم تشيع کاری ندارم. حتی به زمان علامه حلی و شاگردانش هم کاری ندارم (در هر دو مورد می توان از نمونه های بسيار از اهتمام به فلسفه و دانش های عقلی سراغ گرفت). در همين چند قرن اخير بسياری از فقها و اصوليان در عين حال اهل فلسفه و بل فيلسوف و متفلسف به معنای متعارف در سنت اسلامی بوده اند. در عصر صفوی محقق اردبيلی و ميرداماد و محقق سبزواری و آقا حسين خوانساري و آقا جمال و فاضل سراب و ملای شيروانی و فاضل هندي و بسیاری دیگر از فقهای معتبر و طراز اول نه تنها آموزش های فلسفی داشته اند بلکه در اين رشته صاحب کتاب های مهمند. اصول فقه مکتب شاگردان وحيد بهبهانی آميخته با فلسفه است و در اصفهان مهمترين فقيهان و اصوليان سده نوزدهم در دانش فلسفه شاگردان ملا اسماعيل خواجویی و آقا محمد بيدآبادي و ملا علی نوری بوده اند. ملا مهدی نراقی و ملا احمد را تنها مرادم نيست. حتی کسانی مانند حاجی کلباسی و محقق شفتی و فقها و اصوليان ديگر در درس فلسفه شرکت کرده اند. شاگردان وحيد بهبهاني و شاگردان شاگردان او بيشترشان قبل از استقرار در نجف در اصفهان از مکتب فلسفی اصفهان بهره مند بودند و در نزد استادان برجسته اصفهان در فلسفه این دانش را آموخته بودند. آثار اصولی فقهای اصفهان و عتبات و طهران آن عصر پر است از نکته های فلسفی و دلالاتی قوی دارد بر اطلاع از فلسفه و بهره وری از دانش فلسفه در علم اصول. از عصر شيخ انصاری به بعد و به ويژه با آخوند خراسانی به اين طرف اصلا علم اصول بدون فلسفه دانی ممکن نبود و نيست. اين فقط منحصر به آخوند و صاحب نهاية نمی شود که از آموزش های فلسفی هر دو اولی نزد حاجی سبزواری و دومی نزد شيخ محمد باقر اصطهباناتی خبر داريم بلکه تمامی اصوليان مهم عتبات در اواخر سده نوزدهم و در طول سده بيستم يا در خود نجف و يا در اصفهان و یا در طهران در محضر استادان مسلم فلسفه اين دانش را خوانده بودند. بيشتر شاگردان ميرزای جلوه و آقا علی مدرس و شاگردان آنها بعدا در شمار فقهای اصولی معتبر در عراق و ايران شدند. فهرست شاگردان آخوند کاشي و جهانگيرخان قشقایی در اصفهان نشان می دهد که تعداد زيادی از آنها بعدا در شمار فقيهان و اصوليان برجسته قرار گرفتند. کسانی مانند آقا ضياء عراقی و يا حتی سيد ابو الحسن اصفهانی در اصفهان فلسفه آموخته بودند. آقای بروجردی که حکمت را خيلی جدی خوانده بود. تقريبا همه فقهای معتبر نجف در نسل های متوالی به ترتيب از محضر اصطهباناتی يادشده و همچنين سيد حسين بادکوبه و بعد شيخ صدرا بادکوبه و شيخ مرتضی طالقانی و بسياری ديگر از مدرسان فلسفه آموزش ديده بودند. در نسل همدرسان مرحوم پدرم بيشتر فضلا درس شيخ صدرا را در شرح منظومه و اسفار شرکت کرده بودند. مرحوم پدرم خود در نجف چند سالی درس شيخ صدرا می رفت و در تهران بعدها مدتی،خود می گفت، متنی فلسفی را به قصد تعميق در مباحث با رفيق و صديق نزديکش مرحوم آقای دکتر مهدی حائری يزدی به مذاکره و مباحثه خوانده بود. بسياری از مجتهدان نجف در نيمه سده بيستم قبلا مدتی را در طهران در محضر استادان مسلم فلسفه مشاء و حکمت متعاليه مانند آقا حسن کرمانشاهی و آقا هاشم گيلانی به آموختن فلسفه پرداخته بودند. در همين تهران جدا از کسانی مانند فاضل تونی و ميرزا طاهر تنکابنی که ممحض در فلسفه بودند شيخ عبد النبی نوری و ملا محمد آملی و فرزندش شيخ محمد تقی آملی و افراد متعدد خاندان آشتيانی و از جمله ميرزا احمد آشتيانی و مرحوم رفيعی قزوينی و خيلی ديگر همزمان از استادان معتبر فلسفه و فقه و اصول بودند. به واسطه حضور مرحوم حکمی يزدی و شاه آبادی و برخی ديگر از شاگردان ديگر نسل جلوه و قمشه ای و آقا علی مدرس در قم تقريبا کمتر فقيهی در سده بيستم در اين شهر می شناسيم که دوره ای در فلسفه از شرح منظومه و يا شرح اشارات و اسفار را نگذرانده باشد. مرحوم آقای سيد احمد خوانساری در تدریس شفای بوعلی و فلسفه مشاء استاد مسلم بود. فلسفه در قم تا قبل از شروع درس های مرحوم آقای طباطبایی تدريس می شد و چندين استاد مسلم فلسفه و عرفان آثار حکمی و عرفانی را تدريس می کردند. حتی در مشهد تدريس فلسفه هيچ گاه منقطع نبود. فهرست شاگردان آقا بزرگ شهيدی و فاضل خراسانی را کافی است ببينيد تا متوجه شويد که تقريبا تمامی فقهای مطرح مشهد در طول حدود هشتاد سال گذشته از ميان شاگردان اين دو بودند. بسياری از آنها بعدا به نجف رفتند و در آنجا به تدريس فلسفه اشتغال داشتند (مانند مرحوم آقای بجنوردی که در فقاهت و عمق اصولی اش ترديد نيست). در خود نجف هم در طول صد و اندی سال گذشته تدريس فلسفه تقريبا هيچ گاه انقطاع نداشته است.

نگاهی بکنيد به کتاب الفردوس الأعلی اثر مرحوم کاشف الغطاء (با حواشي مرحوم قاضي طباطبایی) تا متوجه اين مطلب شويد. مرحوم آقا نجفی در سياحت شرق از تدريس فلسفه در نجف سخن می گويد. درست است که گاهی تدريس فلسفه مورد انتقاد شمار بسيار محدودی از فقيهان قرار می گرفت و درس فلسفه درسی عمومی در حوزه نبود اما همواره به گواهی منابع تاريخی و شهادات اشخاص مطلع تداوم داشت. دایی من مرحوم آقا عزيز طباطبایی به من می گفت که نيای مادری ام سيد محمد کاظم طباطبایی يزدی در اصفهان آن مقدار فلسفه و حکمت خوانده بود که وقتی به نجف رفت تا مدتی معروف به سيد کاظم حکمي بود. در نسل های بعدی کسانی مانند شيخ عبد الکريم زنجانی و مرحوم مظفر و شهيد صدر آثاری در فلسفه می نوشتند. نوشتن و دنبال کردن اصول اعلام ثلاثه (نائينی، آقا ضياء و غروی کمپانی) مگر بدون فلسفه و دانستن آن ممکن می شد و می شود؟مرحوم آقای خویی هم حکمت آموخته بود (به طور نمونه منظومه را نزد مرحوم شيخ عبد الکريم زنجانی خوانده بود) و در اصول از آن بهره می برد. مرحوم آقای خویی حتی به محضر مرحوم سيد علی قاضي هم می رسيد.

واقعيت اين است که دست کم از دوران صفوی به اين طرف فلسفه اسلامی بخشی از تاريخ و هويت شيعه است و با دانش های کلام و اصول پيوسته. بسياری از مباحث علم اصول اساسا به دليل اطلاع بر فلسفه توسعه يافته و دقت ورزی های اصوليانی مانند آقا ضياء و نائينی و مرحوم صاحب حاشيه و صاحب درر و صاحب وقايه بدون فلسفه و منطق و آشنایی با مباحث آن ممکن نبود و نيست. اين تصور که فقيهان اصولی با فلسفه و اهالی فلسفه اسلامی و با حکمای مکتب اصفهان و طهران مخالف بوده اند تصوری نادرست است و گويای واقعيت نيست. حساب پاره ای از مخالفت های موردی را بايد به اسباب و علل ثانوی و جزیی راجع دانست و نبايد حکمی عمومی صادر کرد. در واقع بسياری از فقهای شيعه در اين چهارصد سال "جامع معقول و منقول" بوده اند.