سابقه تقريرات نويسی گرچه با عناوين ديگر دست کم به قرن پنجم می رسد. در اين مورد جای ديگری بحث کرده ام. اما آنچه با عنوان تقريرات امروزه می شناسيم دست کم سابقه اش به درس سيد مهدی بحر العلوم می رسد. صاحب مفتاح الکرامه بخشی از درس او را در طهارت شرح کتاب وافی تحرير کرده بود. شيخ محمد تقی صاحب حاشيه هم همين کار را کرده است. احتمالا تقرير نويسی از دوره خود وحيد بهبهانی معمول شده. به ويژه اينکه تقريبا از همان دوره هاست که سنت تقريرگویی درس استادان به شکل سنت معيدی معمول شد و البته امروزه منسوخ شده. بعد از اين دوره تقريبا بيشتر مطالب اصلی استادان در قالب کتاب های تقريرات فراهم آمده از سوی شاگردان ارائه می شد. مثلا در مورد سيد علي صاحب رياض جز چند رساله کوتاه در علم اصول و از جمله در بحث حجيت شهرت که در آن به بحث حجيت ظن هم پرداخته و رساله مهم و اساسی است بيشتر مطالبش را بايد در آثار شاگردانش و از جمله کتاب مفاتيح سيد محمد ديد. در درس او عده ای تقريرات می نوشته اند و از جمله ملا محمد جعفر شريعتمدار استرابادي (نيای مرحوم مجتبی مينوی). گفته می شود او با اينکه در اصول قوی تر از ميرزای قمی بود اما به واسطه رياض به فقه معروف شد در حالی که معاصرش ميرزای قمی بيشتر فقيه بود اما به واسطه قوانين به اصول شهرت يافت. عناوين سید میر عبد الفتاح هم که در قواعد فقهی و اصولی است خود تقريرات درس های فرزندان شيخ جعفر کاشف الغطاء است. همو تقريرات آن استادان را هم نوشته است. در نسل بعد تقريرات درس های شريف العلماء از صاحب ضوابط معروف همه هست. شريف العلماء اثر اصولی مستقلی جز رسالاتی ندارد بلکه آرايش را بايد در همين ضوابط ديد و در آثار ديگر شاگردانش. از دوره شيخ انصاری تقرير نويسی گستره بيشتری پيدا کرد. تقريرات شاگرد او صاحب مطارح بسيار معروف است. کما اينکه در دوره های بعد نیز همين سنت و حتی با گسترش بيشتری از اصول به فقه ادامه يافت. آرای ميرزای شيرازي هم عمدتا با تقريرات شاگردانش معروف است. در شرح حال شاگردان شيخ و بعد ميرزای شيرازی و آخوند خراسانی و صاحب عروه با صدها تقريرات آشنایی می يابيم که عمده آنها منتشر نشده. در دوره ميرزای نائينی و آقا ضياء عراقی هم اين سنت ادامه يافت و مهمترين درس های اصول در دوره حاضر با عنايت به تقريرات شاگردان اين دو استوار است. آية الله بروجردی و مرحوم آقای خویی هم اين توفيق را داشتند که بيشتر دوره های درس های فقه و اصولشان را شاگردان در قالب تقريرات پر برگ تنظيم کنند. سنت تقريرات نويسی سنتی کهن و در عين حال بسيار مفيد از نقطه نظر اصول آموزشی است و نمونه های آن در غرب پيشا تجدد و بعد از آن وجود داشته که موضوع نوشته مستقلی است.