مکرر نوشته ام که این کار از ضرورت ها و بایسته های اصلی است. کاش در همه این سال ها که کتاب های پر حجمی تحت عناوین مسانید امامان و از سوی اشخاص مختلف و صرفا بر اساس منابع امامی تدوین شد و بسیاری شان تکرار مکررات بود همتی می شد برای گردآوری تمامی اقوال و احادیث و آرایی که از حضرت امیر در سنت های غیر شیعی نقل شده. سنت های فقهی و روایی غیر شیعی از همان آغاز در مدینه و مکه و کوفه و بصره و بعدا بغداد سنت های مختلف و گاه متفاوتی را از فقه و تفسیر و حدیث حضرت گرد می آوردند. بخشی از آنها سنت های کوفی و نزدیک به تشیع و یا مرتبط با زیدیه و بتریه بود اما بسیاری از این سنت ها ارتباطی به میراث کوفی و شیعی هم نداشت. بسیار شنیده می شود که فقه شیعه حاشیه ای بر فقه اهل سنت بوده. فارغ از بحث در ابعاد این موضوع و ضرورت تفسیری درست از آن باید این نکته را متذکر شد که بی تردید نمی توان ریشه های بنیادی فقه امامی را بررسید اما نسبت آن با فقه منقول از حضرت امیر به ویژه در سنت های مکی و کوفی را بازنشناخت. چطور می توان فقه شیعی را شناخت بی آنکه ریشه های فقهی مرتبط با فقه ابن عباس و ارتباط او را با حضرت امیر بررسی نکرد (همینجا بگویم که برخی شباهت ها میان فقه امامی و فقه اباضی ریشه در همین ارتباط با فقه مکه و ابن عباس دارد). در مورد سنت های مدنی و کوفی هم باید دید نسبت میان آنچه در آن سنت ها غیر شیعیان از حضرت امیر نقل کرده اند با فقه امامی چیست؟ امامان باقر و صادق (ع) اصلا متعلق به مکتب مدینه اند. اما باید دید فقه آن دو امام چه نسبتی با فقه مدینه و همچنین از دیگر سو با روایتی دارد که مدینه از حضرت امیر در آن زمان در خاطره جمعی خود داشته است؟ از آن مهمتر نسبت فقه حضرت امیر است آنچنانکه سنت های اصحاب حدیث و رأی کوفه از حضرت در سنت جمعی خود نقل می کردند و آنچه راویان کوفی این دو امام از فقه اهل بیت تدوین کرده و بعدا به عنوان فقه امامیه مطرح شد. کوفه محل استقرار حضرت در ایام خلافت و آن امام یکی از مهمترین منابع فقه اهل کوفه در سده دوم قمری بود. همه این بررسی ها به درستی برای مطالعه مراحل تحول فقه امامی به درستی به کار نمی آید الا اینکه ما نسبت فقه امامان و امامیه را با فقه ابن عباس و سنت مکه نیز مورد مطالعه قرار دهیم.

قدم نخست برای این کار گردآوری هدفمند و طبقه بندی شده (و نه صرفا گردآوری) اقوال و احادیث حضرت در سنت های غیر شیعی و تحلیل سندی و محتوایی آنها در مرحله بعد است. کاش به جای این همه رساله های دکتری با عناوین غریب که این روزها شاهد آن هستیم به این مسائل توجه می شد.