در میان مذاهب و مدارس کلامی و دینی موجود هیچ یک به اندازه امامیه مشکل فقدان آثار دوره های متقدم و ادوار اولیه تحولات مذهبی خود را ندارند. اباضیه آثار بسیار کهنی از نخستین سال ها و دهه های حیات فکری و مذهبی خود دارند که به ویژه در سال های اخیر به وسیله استاد مادلونگ و شماری دیگر در دست انتشار است. از زیدیه درست است آنچه به زید منسوب است از او نیست اما ما از نخستین دهه های ظهور زیدیه و دست کم از اواخر سده دوم قمری متون و اسناد مهمی از زیدیه در اختیار داریم. از اوائل سده سوم آنان در کوفه که آثار مهم قاسم رسی و احمد بن عیسی بن زید و برخی دیگر را داریم. از نخستین سال های ظهور مذهب اسماعیلی ما متن های مهمی در اختیار داریم. به ویژه در سال های اخیر متون بسیار مهمی را آقای مادلونگ و یا واکر منتشر کرده و یا در دست انتشار دارند. از نصیریه هم ما متون کهن و از نخستین دوره های ظهور آنان کم نداریم، گرچه برخی از این متون دچار تحولات و تحریفاتی شده اند. از معتزله با وجود آنکه بسیاری از متون آنها از میان رفته اما به هرحال عمده مطالب شیوخ متقدم در آثار بعدی به نحوی از انحاء نقل شده اند. از همان سده سوم ما چندین متن مهم از معتزلیان داریم علاوه بر اینکه جاحظ خود در کتاب هایش ناقل بسیاری از آثار و افکار آنان است. وضعیت اهل سنت هم که روشن است. در حدیث و به ویژه در چند دهه اخیر متن های مهم حدیثی از سده دوم منتشر شد. از سده سوم و از عصر ما قبل احمد بن حنبل که بسیاری متون منتشر شده. حتی روایات مختلف یک اثر مانند موطأ مالک. مصنف عبد الرزاق و آثار ابن وهب که خود منابع بی نظیری اند برای آشنایی با سرچشمه های حدیث سنی. در کلام و فقه هم که وضع معلوم است. چه در مکتب اشعری و چه در مکتب ماتریدی و یا اصحاب حدیث کتاب هایی بسیار مهم از دوران های تأسیسی این مکاتب موجود است.

اما وضع در تشیع امامی فرق می کند. درست است که ما کافی داریم و کافی مشتمل بر اسنادی است به کتب و اصول و مصنفات متقدم اما هنوز به اندازه کافی درباره چگونگی این اسناد و نحوه بهره وری از آن کتب متقدم در کتاب کافی پژوهش های لازم صورت نگرفته است. من در چند مقاله در کاتبان و نیز در مقدمه و در برخی فصل های کتابم درباره امامت و غیبت (چاپ انتشارات بریل) به این موضوع پرداخته ام. هنوز درست معلوم نیست که در تحریرهای بعدی در کتب جوامع حدیثی چه تحولی در متن و اسناد احادیث صورت می گرفته و چه نقل می شده و از آن مهمتر چه نقل نمی شده. بگذریم. اینجا بحث من در این زمینه نیست.

امامیه در دو سده دوم و سوم بنابر گزارش های فهارس متقدم علاوه بر حدیث کتاب های زیادی در کلام و عقاید و تفسیر و تاریخ و سیره و همه چیز داشته اند. ما تقریبا جز چند کتاب محدود قبل از عصر کلینی و حتی صدوق هیچ نداریم و همه آثار از میان رفته اند. این همه نام عالم و نام کتاب اما متأسفانه هیچ به دست ما نرسیده است. به طور نمونه در فقه و کلام، از آثار ارزشمند ابن ابی عقیل و ابن الجنید جز نقل هایی نمانده است. حتی از شیخ مفید شماری از مهمترین کتابهایش از میان رفته است. بنابراین می توان گفت از حدود دو قرن آغازین تشیع امامی (و یا پیشا امامی) جز چند کتاب هیچ نمانده است. کتاب هایی هم که از دوران شیخ مفید و بعد از او داریم در نقل از کتاب های متقدم بسیار دستشان خالی است. لیست آثار هشام بن الحکم و ابن شاذان و نوبختی ها را کافی است ببینید و متوجه شوید که امامیه عمده میراث فکری اولیه خود را از دست داده است و آثار بعدی که مانده است تقریبا چیز دندان گیری از آثار کلامی و اصولی قبلی نقل نکرده اند. طبیعی است که این واقعیت موجب می شود که ما تحولات درون مذهبی امامیه را در ادوار اولیه و درست در دوران شکل گیری آن خاصتا در عصر قبل از غیبت و اندکی بعد از بحران غیبت را به درستی ندانیم. البته کتاب های غیر شیعی و ملل و نحل گاهی کمک هایی می کنند اما طبعا کافی نیست. این طبعا کار پژوهش را سخت می کند. نه اینکه ما بعد از قرن ها نمی شناسیم. بسیاری از این متون حتی در اختیار شیخ مفید و شریف مرتضی و شیخ طوسی هم نبوده است. آنان هم به طور نمونه به بسیاری از کتاب های هشام بن الحکم دسترسی نداشته اند. علل این پدیده را قبلا در ضمن چند یادداشت نوشته ام و گفته ام که این را نمی توان تنها به سبب خصومت ورزی ها دشمنان تشیع و یا حوادث طبیعی و جنگ ها نسبت داد. این هم البته بوده است اما تنها علل قابل بحث نیست. تحولات فکری مذهب و ظهور و غلبه جریان های جدید و خصومت های درونی و البته خیلی اسباب دیگر هم در این میان مؤثر بوده اند. در این زمینه مشغول نوشتن فصلی هستم که در کتاب من درباره حدیث که چند سالی است مشغول آنم و در مقدمه کتاب چاپ بریل وعده آن را داده ام به چاپ خواهد رسید. ان شاء ‌الله. هر چه هست حدیث منبع اصلی ماست و کتاب کافی و تعدادی از آثار صدوق به ویژه برای کشف تحولات فکری و مذهبی سده دوم و سوم تشیع امامی مهمترین و گاه تنها منابع ما برای هر پژوهش تاریخی است.