امروز یکی از دوستان مطالبی را فرستاد بابت نقد تصوف که گویا همینک در ایران برای آن بناست نشستی برگزار شود. نقد تصوف البته چیز خوبی است به دو شرط نخست اینکه واقعاً نقد باشد به معنی بررسی نظری ابعاد مختلف تصوف و دوم اینکه چنانکه مقتضی نقد و نقادی است دست اندرکاران شناخت درستی از تاریخ تصوف داشته باشند و آثار تحقیقی در این رابطه را درست خوانده باشند. بدون این نوع شناخت، کار نقد تصوف به همان پایه از سطح نازل می رسد که کتاب هایی مانند حدیقه الشیعه و آثار ملا طاهر قمی و آقا محمد علی کرمانشاهی در آن جایگاه قابل تفسیر است، یعنی نقد تصوف بر اساس پاره ای از توهمات و عدم آگاهی از درونمایه فکری تصوف و جایگاه آن در تمدن اسلامی. در این باره باز شاید مطلبی بنویسم. اینجا مقصودم چیز دیگری است. در میان آن نوشته ها دیدم یکی دو نفری گفته اند سماع در اسلام حرام است و ما چنین چیزی در اسلام نداریم. خوب، این بحثی بسیار قدیمی است و نخست خود نمایندگان تصوف خراسان در سده های چهارم و پنجم بدان پرداختند که آیا سماع صوفیانه در مجالس خانقاهی و ذکر حلال است یا نه؟ عده ای اول مخالفت کردند و آن را با شریعت منافی دیدند و البته به تدریج رساله ها و کتاب ها نوشته شد اندر حلیت سماع و رقص صوفیانه. من کاری به حلال و حرام آن ندارم. پرسش من این است که یعنی چه ما در اسلام سماع نداریم؟ مقصود از اسلام در اینجا چیست؟ آیا مقصود قرآن و احادیث نبوی است. خوب ما خیلی چیزهای دیگر هم در قرآن و حدیث نداریم اما آنها را اسلامی می دانیم ویا دست کم متعارض با اسلام نمی دانیم. آیا مقصود فقه است؟ خوب وقتی بسیاری از فقیهان اهل سنت آن را با شریعت منافی ندیده اند و با آدابی آن را پذیرفته اند دیگر چه معنا دارد بگوییم ما در اسلام سماع نداریم. فقه در واقع چیزی نیست جز اجتهادات فقیهان. اسلام هم چیزی نیست جز تفسیر فقیهان و متکلمان و عالمان از آن در طول تاریخ. مگر برای تشخیص حلال و حرام راه دیگری داریم؟ وانگهی مگر حکم همه پدیده های بشری را اسلام تعیین کرده است؟ سماع هم مانند بسیاری تظاهرات مذهبی دیگر بخشی از عادات و رسوم و مناسک و باورها و رفتارهای بشری است که در حول و حوش دین به مثابه ایمان به امر مطلق و اعتقاد به مبدأ مطلق شکل می گیرد و زیستی مستقل و در عین حال مرتبط با باورهای تنزیهی در ارتباط با خدا و همچنین باورهای مذهبی دارد. اسلام هم که در جزیره العرب آمد با همه این نوع مظاهر دینی که در شکل پاره ای آداب و مناسک عربی جلوه کرده بود مخالفت نکرد. سهل است برخی از آنها را داخل در شریعت جدید کرد (و فقیهان کردند). در عقیده اسلامی، اسلام دیانت خاتم است. بعد از اسلام طبق این دیدگاه بنا نیست شریعت تازه ای ظهور کند. دست کم از دیدگاه فقه و کلام در سنت اسلامی این بدین معنا بوده که برای هر چیز تازه ای و پذیرش و یا عدم پذیرش آن به عنوان امر مشروع نیازمند شریعت جدیدی نیستیم. آنان اندیشه ختم نبوت را بدین معنا نمی گرفته اند که پس هر چه بعد از ظهور اسلام به عنوان امور جدید شاهدش هستیم یا به کلی غیر مشروع است و یا باید منتظر شریعت جدید بود تا حکم آنها را اعلام کند. دست کم فقیهان چنین می اندیشیده اند. آنان با مبانی اصولی باورشان این بود که می توان با محک اجتهاد حکم امور تازه و بی سابقه را روشن کرد. در این مورد هم برخی از فقیهانی که مستقیم با این پدیده روبرو بوده اند آن را مشروع دانستند. البته مقصود ‌آنان سماعی که امروز در قونیه شاهدش هستیم نبود. وقتی از سماع سخن می رود باید به مجالس ابو سعید ابو الخیر اندیشید و مجلس خوانی قوالان آن روزگار خراسان. در مقابل، گروه هایی باطنی بوده اند که معتقد بودند چاره کار تأویل باطنی شریعت است و یا حتی برخی حکم به تعطیلی شریعت می داده اند تا به گونه ای تفسیری متناسب از ختم نبوت و یا گریزگاهی از آن درست کنند. اما روش فقیهان این نبوده است. آنان اجتهاد را چاره کار می دیدند.

با پدیده های اجتماعی و بشری نمی توان با زبان حلال و حرام معمول فقهی گاه روبرو شد. خود اسلام و متن قرآنی چنین نکرده است در قبال بسیاری از عادات و رسوم عرب در دورانی که به جاهلیت موسوم است. صوفیان در واکنش به مدرسه های فقیهان خانقاه ها ساختند و در برابر شریعت فقه زده آنان از طریقت سخن راندند. در این منازعه البته مسئله اصلی، مسئله مرجعیت در تأویل دین و آثار اجتماعی و سیاسی آن در میان بود. آنان منتظر حکم فقیهان درباره حلال و حرام بودن سماع و رقص صوفیانه و قوالی کردن در مجالس نبودند. این فقیهان متمایل به تصوف بودند که به آن واکنش نشان دادند و البته به تدریج شماری از آنان آن را پذیرفتند. این منطق که پدیده ای تاریخی و انسانی و مبتنی بر تحول طبیعی جوامع بشری (در این مورد در نسبت با باورهای دینی و مذهبی و در شکل و قالب عادات و رسوم عامیانه و یا جمعی) را با این ملاک که اسلام از آن سخنی به میان نیاورده بخواهیم غیر مشروع جلوه دهیم نه تنها کاری کرده ایم بر خلاف سنت قرآن بلکه عملاً بدین معناست که اسلام در چارچوب سنت خود نمی تواند آنچه جدید است را پوشش دهد و نسبت خود را با تحولات طبیعی جوامع بشری و باورها و عادات و رسوم و ضرورت ها بیان کند. فقیهان البته چنین نمی اندیشیده اند. اما آنان که به تعطیل شریعت و یا ظهور شریعتی جدید حکم می کرده اند چنین می اندیشیده اند. در واقع رفتار فقیهان قشری و ظاهر گرا موجب شد که عده ای چاره را در تعطیل شریعت و اعلان نسخ آن ببینند.
با این حساب روشن است که این سخن که در اسلام ما سماع نداریم سخنی است ناصواب. پدیده ای بوده فراگیر در میان قشر وسیعی از دلدادگان به آداب خانقاهی که خود ریشه در سنت های اجتماعی و باورهای مردمی و تظاهرات مذهبی محلی داشته است. حکم آن را هم فقیهان گفته اند و بسیاری از آنها آن را با ذکر شرایطی پذیرفته اند. این یعنی اجتهاد و مواجهه تمدنی و حقوقی با پدیده های بشری.

پاسخ به یک نقد: نگاه من به این مسئله نگاه تمدنی و خارج از چارچوب های فقهی است. قصدم این بود که نشان دهم فقه حاشیه ای بر تمدن اسلامی بوده و نه اینکه تمدن اسلامی حاشیه ای بر فقه باشد.