درباره نسبت میان دو کتاب الملخص و الذخیره پیش از این از نویسنده این سطور یادداشتی منتشر شد. آنجا اشاره ای داشتم به کتاب تمهید الأصول شیخ طوسی به عنوان سندی مهم در این رابطه. اینجا تفصیلاً این سند را مورد بررسی قرار می دهیم:
در چند جای این کتاب از هر دو متن الملخص و الذخیره یاد شده است. مورد اول در مقدمه است آنجا که شیخ از نیت خود برای نوشتن شرحی تفصیلی تر در مباحث کلامی سخن می گوید و اظهار می کند که یا شرحی مستوفی بر همین تمهید خواهد نوشت یا بر الذخیره. بعد توضیح می دهد که کتاب اخیر نیازمند شرح است به ویژه نیمه اول آن. اینجا آشکارا معلوم می شود که کتاب الذخیره متنی کامل در علم کلام بوده (گرچه نصف اولش مختصری بیش نبوده) است. اگر شیخ می خواسته متنی را مبنای شرح خود قرار دهد تا مبنای تفصیل در بحث های کلامی باشد طبعاً کتابی ناقص که فصل های توحید و قسمتی از عدل را نداشته (حسب تصوری که عده ای به اشتباه اظهار کرده اند و ما آن را در یادداشت سابق رد کردیم) متن مناسبی برای شرح نویسی نبوده است. مورد دوم باز درست در مقدمه کتاب است آنجا که شیخ طوسی بحثی می کند درباره ضرورت و یا عدم ضرورت بحث از نظر به عنوان اولین واجب بر مکلف در آغاز کتاب های کلامی. در آنجا شیخ از هر دو اثر یاد می کند و توضیح می دهد که استادش شریف مرتضی در آغاز هر دو اثر یعنی الملخص و الذخیره به بحث نظر به عنوان اولین واجب پرداخته است. طبعاً این غیر از بحث تفصیلی نظر و تکلیف است که جایش معمولاً در ابواب عدل تعریف می شده است (ص 43 تا 44). بنابراین درست است که در نسخه های موجود هر دو اثر این باب دیده نمی شود اما این دلیلی بر این نیست که این باب در آغاز این دو کتاب و به طور خاص کتاب الذخیره که محل بحث ماست قرار نداشته است. پس کتاب الذخیره متنی کلامی بوده که از آغاز بحث های مرتبط با کلام را شامل می شده است (مقایسه کنید با ص 47 که در ضمن بحث از همین وجوب نظر به جمله ای مهم از کتاب الذخیره و نه الملخص اشاره می کند که در آغاز همینک مفقود کتاب الذخیره موجود بوده است). مورد سوم در بحث اراده است که در آنجا اشاره می کند که شریف مرتضی به بحث اراده در بحث عدل در دو کتاب الملخص و الذخیره پرداخته است (ص 106). بنابراین درست است که امروزه در نسخه های خطی الذخیره بحث اراده خدا در مبحث عدل دیده نمی شود و آغاز نسخه های کتاب مربوط به بعد از آن بحث است اما بدین معنی نیست که کتاب الذخیره از اساس ناقص بوده و شامل بحث های توحید و بخش زیادی از بحث عدل نمی شده است.
در موارد دیگری شیخ در تمهید به مباحث الذخیره بی آنکه نامی از الملخص بیاورد اشاره کرده است که این موارد همینک در نسخه های فعلی کتاب الذخیره دیده می شوند (نک: تمهید، ص 237، 270، 271، 282، 364،369،408، 424 تا 425، 440، 447، 473، 550).

این نکته که کتاب الملخص ناقص بوده و در مقابل الذخیرة كامل بوده از فهرست بصروى و فهرست طوسى هم به خوبى پیداست؛ به طوری که این منابع ضمن آنکه تصریح کرده اند به نام کتاب الملخص و اینکه ناقص بوده از الذخیرة نام برده و آن را تام و کامل توصیف کرده اند.