کتاب التعليق در دانش کلام تأليف قطب الدين ابو جعفر محمد بن علي بن الحسن المقریء النيشابوري، از دانشمندان فعّال در نيمه اول سده ششم قمری اثری است ارزشمند در کلام بهشمی شيعی از نويسنده ای امامی مذهب که به همت مرحوم دکتر محمود فاضل يزدی مطلق بر اساس نسخه ای منحصر به فرد به چاپ رسيده است. بنابرگزارش مصحح کتاب و چنانکه از متن تصحيح شده هم پيداست نسخه کهنسال اساس طبع، هم از آغاز افتادگی داشته و هم در ميانه آن ناقص بوده و اوراقی مهم از آن افتاده بوده است. تصحيح کتاب متأسفانه مشکلات متعدد دارد و شگفتا که مصحح کتاب از الملخّص شريف مرتضی در کار تصحيح متن بهره نگرفته است؛ در حالی که از متن پيداست که نويسنده کتاب در املای کتاب التعليق نظر به الملخّص شريف مرتضی داشته است (به شرحی که در مقاله ای مستقلّ در اين زمينه نوشته ام و بايد در مجموعه مقالات نويسنده اين سطور درباره شريف مرتضی به چاپ برسد). کتاب الملخّص در تهران پيشتر از چاپ کتاب حاضر منتشر شده بود و آن مرحوم که گويا تصحيح متن را از سالهای دورتر آغاز کرده بود بر اين امر اطلاع حاصل نکرده بوده است. در بخشهای پايانی کتاب نويسنده همچنين از الذخيره شريف مرتضی که سالهاست چاپی بسيار آشفته و بازاری از آن موجود است بهره مند بوده که باز هم اين متن مورد مراجعه قرار نگرفته است؛ در حالی که می توانست برای تصحيح درستتر متن به کار آيد.
اما از همه مهمتر و از نکات بسيار تأسّف آور و در عين حال شگفتی انگيز در تصحيح اين متن آن است که نويسنده متوجه جا به جایی برخی اوراق نسخه نشده و کتاب در شکل فعلی از نظم منطقی بحثهای کلامی سنّت بهشميان نه تنها برخوردار نيست؛ بلکه در جاهایی از کتاب مصحح بدون توجه به عدم ارتباط مطالبی که پشت سر هم آورده از اين نکته غفلت کرده که اين موضوعات ارتباطی با يکديگر نداشته و بايد مشکل مربوط به جا به جایی اوراق باشد. سبب اين مسئله محتملاً عدم آشنایی مصحح محترم با مباحث کلام قديم معتزلی و شیعی بوده است. جالب اينکه يکجا در متن کتاب صفحاتی از کتاب در دو جای مختلف و البته به صورتی وارونه تکرار شده است (گويا در اين مورد خاصّ بخشی از اشکال به مسائل فنی طبع کتاب باز می گردد). مقدمه مصحح نيز مشتمل بر اشتباهات متعددی است و حتی نام نويسنده بر روی جلد کتاب به شکل اشتباه درج شده است. عناوينی هم که مصحح برای برخی ابواب کتاب آورده دقيق نيست و باز از اين عدم آشنایی حکايت دارد (مانند ص 5: خصائص الأجسام). نسخه اين کتاب را هر طور شده بايد يافت و ديگر بار برای تصحيح آن اقدام کرد تا به شکل آبرومندانه ای که در خور ادبیات کلام شيعی باشد منتشر شود.
اينجا به موارد جا به جایی ها اشاره می کنم:
1- صفحات میان 24 (از سطر 4) تا 26 (تا سطر 10) ربطی به مباحث قبلی ندارد و مربوط است به مباحث "نظر" که بايد در آغاز کتاب بيايد؛ پيش از صفحه 5.
2- از صفحه 26 (سطر 10 و از جمله: واذا ثبت ذلک الواحد) تا پایان صفحه 27 ربطی به بحث قبلی ندارد و در واقع مربوط است به صفحه 6 از سطر 11 به بعد. مصحح با وجود آنکه متوجه نقص در ادامه صفحه 6 شده (نقصی که تا صفحه 8 سطر 11 ادامه داشته) و مطالب صفحات 26 و 27 را به صفحه 6 منتقل کرده اما مطالب دو صفحه 26 و 27 را باز عيناً و البته در بخشی از آن وارونه به جای خود رها کرده است. توضيحی هم در پاورقی صفحه 8 در اين مورد داده که عذر بدتر از گناه است و اصلاً معلوم نيست مقصود مصحح چیست؟
3- و بالاخره باب مربوط به حيّ بوده باری تعالی (يعنی از ص 36 تا 38) بايد پيش از صفحه 31 بيايد (برای اين مورد ، نک: ص 31 که نويسنده اشاره می کند به اثبات حيّ بودن باری تعالی که پيشتر بحثش گذشته است).