نويسنده اين سطور متنی را همينک در دست تصحيح دارد که بخشی است از کتابی ارزشمند در فقه حنفی نوشته يک فقيه حنفی و معتزلی مذهب تقريباً ناشناخته اهل خوارزم در نيمه اول سده ششم قمري. اين کتاب، در واقع مجموعه ای است از واقعات و فتاوي و نوازل فقهای برجسته حنفي، خاصّه فقيهان اواخر سده پنجم و اوائل سده ششم قمری در خراسان و به ويژه در خوارزم. عنوان کتاب چنين است: يتيمة الدهر في فتاوی أهل العصر. از اين کتاب چندين نسخه در کتابخانه های مختلف موجود است. آنچه من در دست تصحيح دارم تنها سه بخش آن است و از آن جمله بخش انجامين آن، با عنوان "باب التاريخ". اين بخش شامل شرح احوال چند تن از فقيهان و متکلمان و دانشمندان خراسانی و عمدتاً اهل خوارزم است در اواخر سده پنجم و اوائل سده ششم قمري. نويسنده کتاب خود از خاندانی است که در فقه حنفی در خوارزم شهرت داشته اند. در مقدمه تصحيح متن همه اطلاعات را درباره او به دست داده ام. در شماره های بعدی اين سلسله جديد از يادداشتها اطلاعات ارزشمند ديگر اين کتاب را متذکر خواهم شد؛ به ويژه با پيوند زدن و مقايسه اطلاعات اين کتاب با آنچه از متن تاريخ اندرسباني (درباره او، نک: سلسله مقالات نويسنده اين سطور با عنوان: "تحفه ای از خوارزم"، در همين سايت) درباره همين دوره در اختيار داريم و برای نخستين بار اين اطلاعات در خصوص وضعيت فرهنگی و علمی و آموزشی خوارزم در نيمه اول سده ششم قمري عرضه می گردد. اين دوره از جهاتی چند درخور مطالعه و تحقيق است: نخست آنکه دوران شکوفايی خوارزمشاهيان و مرکزيت علمی و فرهنگی خوارزم است و ديگر آنکه در اين دوران است که کانونی از عالمان و اديبان و فقيهان و متکلمان خوارزمي که در فقه، مذهب حنفي و در کلام و عقايد، باورهای معتزلی داشتند ادبياتی غنی در ادب، کلام، فقه و حتی فلسفه توليد کردند و خوارزم کانون توجه علمای دور و نزديک شد. بعد از اين در اين باره بيشتر توضيح خواهيم داد؛ اما اينجا تنها کافي است که به سهم مهم زمخشري به عنوان عالمی اديب، فقيه و متکلم و دست آخر مفسر اشاره کنم که مجموعه ای از شاگردان بسيار دانشمند را در گرد خود جمع کرد و بعداً همين نسل خود در محوريت دادن به خوارزم تا چند دهه بعد سهمی مهم ايفاء کردند و به هر حال نتايج اين حرکت علمی تا حمله مغولان و فروپاشی خوارزمشاهيان تداوم يافت. متأسفانه تاکنون اين دوره از تاريخ فرهنگی خوارزم به خوبی مورد مطالعه قرار نگرفته و سهم آن در فرهنگ عمومی خراسان در سده های ششم و هفتم قمري و تا دوران حمله مغولان به خوبی مورد تدقيق قرار نگرفته است؛ گو اينکه بر کسی پوشيده نيست که حتی در ادب فارسی و از آن جمله ادب صوفيانه، سهم خوارزم با تبلور شخصيتهايی مانند نجم الدين کبری و يا مجد الدين بغدادي چشمگير بوده و در کنار شهرهای ديگر خراسان بزرگ از نيشابور گرفته تا بلخ، هرات، مرو، بخارا و سمرقند بايد سهم خوارزميان نيز به خوبی در اين زمينه مورد مطالعه قرار گيرد. ما تاکنون در مجموعه "بررسيهای تاريخی" چندين شخصيت و دانشمند اهل خوارزم را که درست در همين محيط پرورش يافتند مورد توجه قرار داديم و در همين سلسله مقالات می کوشيم نتايج تازه ترين پژوهشهای خود را در اين زمينه دنبال کنيم (نک: مقالات گذشته نويسنده اين سطور در همين سايت درباره اندرسباني، البقالي، امالي محمود الخوارزمي، العمراني و زمخشري). نويسنده اين سطور در همين راستا همچنين دو شرح احوال نويافته از زمخشري را که يکی از آن دو برگرفته از همين متن کتاب يتيمة الدهر است در شماره بعد از اين سلسله مقالات با توضيحاتی تکميلی منتشر خواهد کرد.
کتاب ما تأليف "الشيخ الإمام الأجلّ الأستاذ الجامع الکامل مجد الأئمة ابو صالح عبد الرحيم بن عمر بن محمد الترجماني" است که پدر و چند تن از افراد خاندانش همگی از فقيهان و عالمان بوده اند. او در اين کتاب فتاوی و واقعات فقيهان حنفي را بر اساس کتابهای فقيهان متأخر حنفي و نيز بر اساس استفتائات و پرسشها و شنيده های شخصی و همچنين همراه با نقل فتاوی مختلف فقيهان گذشته گردآورده و ضمن ابواب منظم فقهی به رشته تحرير درآورده است. در شماره های آينده اين سلسله مقالات، منابع او را و نيز نقلهايی که از شماری از دانشمندان و فقيهان حنفی دارد و حتی نقلهايی که فی المثل از حاکم جشمي، دانشمند برجسته معتزلی اواخر سده پنجم قمری دارد نقل خواهيم کرد. پدرش از فقيهان اهل فتواست که در کتابهای فقه حنفی و به ويژه در ادبيات فتاوي آنان نامش مکرر در منابع می آيد. خود او درباره پدرش در همين "باب التاريخ" می نويسد: "وتوفي والدي وأستاذي أبو حفص عمر بن محمد الترجماني وقت العصر في السادس من ذي الحجة سنة ثلاثين وخمسمائة. رأی البقالي وقرأ عليه في صغره وتلمّذ سنين کثيرة عند الوبري بخوارزم وبخراسان عند محمود الصفّار المروزي ورزق من العبارة والبيان ما ضرب المثل في حقّه لو قال أنّ هذه الأسطوانة من ذهب لأمکنه ذلک وکان مفسّراً مناظراً أصولياً مقرياً يحفظ القرآن مع وجوهها نحوياً رحمه الله". اينجا اين را هم اضافه کنم که در آثار متأخران و نيز در فهرستهای نسخه های خطی و کتابهای مرجع درباره تاريخ زندگی و فعاليت نويسنده کتاب يتيمة الدهر و نام دقيق او خطاهايی رفته و او را عموماً به غلط متوفای سال 645 ق دانسته و يا نام مؤلف را علاء الدين محمد بن محمود الترجماني دانسته اند که کاملاً خطاست؛ به توضيحی که در شماره های بعد اين سلسله مقالات خواهد آمد.
در اينجا شرح حال کوتاهی که او از محمود الملاحمي، متکلم برجسته معتزلی دورانش و نويسنده کتابهايی مانند المعتمد و الفائق و تحفة المتکلمين به دست داده را نقل می کنيم. می دانيم که محمود الملاحمي (د. 536 ق) درست معاصر زمخشري (د. 538 ق) است و از آنجا که نويسنده ما ، چنانکه در شماره بعد خواهيم ديد خود با زمخشري مرتبط و از شاگردان او بوده بوده بی ترديد او با ملاحمي هم که خود از افراد نزديک به زمخشري و دوست و همکار با يکديگر بوده اند آشنايی نزديک داشته است. بنابراين شرح حالی که نويسنده ما از ابن الملاحمي به دست داده مهمترين و نزديکترين شرح احوالی است که از ملاحمي در اختيار است (شرح کوتاهی هم درباره ابن الملاحمي در معارج نهج البلاغة تأليف ابن فندق بيهقي هست که ما آن را در پيشگفتار فارسی چاپ جديد المعتمد الملاحمي مورد اشاره قرار داده ايم). بعد از نويسنده ما، شرح احوال ديگری را هم از ملاحمي در اختيار داريم که در متن کتاب اندرسباني ارائه شده و تاکنون مبنای اصلی شناخت ما از او بود (اين شرح احوال در حاشيه نسخه موجود از کتاب اندرسباني که در مؤسسه مطالعات شرقی سنت پترزبورگ نگهداری می شود، به مناسبت شرح احوال زمخشري آمده است و عيناً متن موجود در کتاب ما را بدون اشاره به آن نقل کرده است).در دنباله اين سلسله مقالات خواهيم گفت که اندرسباني خود نويسنده ما را به خوبی می شناخته و از اطلاعاتی که در "باب التاريخ" کتاب ما آمده در تدوين بخشهای مختلف اثر خود بهره گرفته است. به هر حال اطلاعات موجود در "باب التاريخ" درباره ملاحمي نخستين منبع و معاصر با اوست. اينجا عين اين شرح احوال کوتاه را نقل می کنيم: " وتوفّي محمود بن عبد الله (کذا) الملاحمي ليلة الأحد السابع عشر من شهر ربيع الأول سنة ستّ وثلاثين وخمسمائة. کان معروفاً بالکلام فريد دهره في هذه الصنعة وله تصانيف کثيرة في هذا الباب من طالعها عرف قدره. کان ورعاً جداً".
اين بحث ادامه دارد...