از ميان معتزليان حلقه قاضي عبد الجبّار در ري شماری را به عنوان نويسندگان کتابهای کلامی معتزلی می شناسيم؛ اما از نوشته های آنان تنها تعداد بسيار محدودی در سنت زيدی و يا سنت قرائيم باقی مانده است. در اين ميان ابو رشيد نيشابوري دانشمند و متکلم برجسته ای است از همين حلقه که از او چند کتابی باقی مانده است. از ابو الفضل العباس بن شروين هم کتابی کلامی بزرگی با تهذيب و تنظيم الحسن بن محمد الرصّاص باقی مانده که هنوز به چاپ نرسيده است. نويسنده اين سطور به همراه همکارش زابينه اشميتکه تاکنون در دو مقاله به آثار اين دو دانشمند در ميان شاگردان قاضي عبد الجبّار پرداخته است. در مقالاتی که با همکاری يکديگر در دست انتشار و يا در مراحل تأليف داريم به کليه اعضای فعال حلقه قاضي عبدالجبّار در ري که در کلام بهشمي فعال بوده اند پرداخته ايم. در اين جا دو متن تازه ياب را از ابو رشيد نيشابوري و ابو الفضل ابن شروين معرفی می کنم که يکی دو سال پيش هر دو را در ضمن يک مجموعه خطی يافته ام و متن آنها در مقالات جداگانه ای در دنباله همين سلسله مقالات مشترک از حسن انصاری و زابينه اشميتکه به چاپ خواهد رسيد. اين دو کتاب که در واقع هر کدام رساله ای بيش نيست چنانکه گفتم در ضمن مجموعه ای موجود است شامل چندين کتاب و از جمله اين دو رساله. اينجا اين مجموعه را به اختصار معرفی می کنم. درباره برخی از رسالات اين مجموعه سخن تفصيلی تر را به بعد موکول می کنم:
در برگ اول الف کتابها و رساله های مجموعه چنين معرفی شده است:
الحمد لله وحده/
في هذا المجلد قطعة من بعض کتب الزهد والتقوی/
وکتاب الوجوه التي تعظم عليها الطاعات /
للشيخ أبي الفضل بن شروين وفيه بعض نقص/
ومسند الإمام علي بن موسی الرضی عليما السلام /
وحدود الألفاظ للصغاني علی حروف المعجم /
والسيلقية وسياسة المريدين/
للمؤيد بالله عليه السلام/
وکتاب التبصرة في/
أصول الدين للمؤيد بالله/
عليه السلام أيضاً /
وشرحها أعني التبصرة الذي/
ألّفه الشيخ/
إسماعيل بن علي بن إسماعيل/
الرازي بعضه ساقط/
وکتاب جمعه/
الحاکم أبو سعد باللغة/
الفارسية في الأصول/
وهو معرّب/
وفيه ساقط/
بر روی برگ نخست شماری گواهی تملک نسخه ديده می شود؛ از جمله از فاطمة بنت سعد الدين المسوري و نيز بر پشت صفحه مقوايی جلد نسخه.

نخستين کتاب که از آغاز ناقص است، کتابی است در موضوع تقوی و از آخر کامل است. در پايان آن که برگ 12 الف است، کاتب نوشته است: تمّ کتاب أدب التقوی والحمد لله العلي الأعلا /
وصلواته علی رسوله سيدنا محمد النبي وآله وسلامه/
يتلوه کتاب الوجوه التي تعظم/
عليها الطاعات عند الله سبحانه وتعالی/
إملاء الشيخ الجليل الزاهد السعيد أبي الفضل/
العبّاس بن شروين رضي الله عنه /
غفر الاله ذنوب هذا الساطر/
وذنوب صاحبه معاً والناظر /
برگهايی از اين کتاب دومی جا به جا شده و به ميان برگهای کتاب اولی که در موضوع تقواست رفته است. آن کتاب اول که بيشتر با عباراتی مانند "إعلم يا أخي" مطالبش آغاز می شود، موضوعاً ربطی به مباحث کلامی ندارد و معلوم هم نيست تأليف کيست گرچه نويسنده آن زيدی می نمايد. هيچ بعيد نيست کتاب اولی هم تأليف ابن شروين باشد.
در برگ 12 ب در واقع کتاب ابن شروين آغاز می شود؛ با اين عبارات:
بسم الله الرحمن الرحيم ربّ يسّر ولا تعسر. الحمد لله ربّ العالمين وصلواته علی محمد وعلی آله أجمعين. فصل في معرفة الوجوه التي تعظم عليها الطاعات عند الله تعالی حتّی يستحقّ علی الجزء الواحد من الطاعة الثواب العظيم کما روي في الخبر أنّ الرجلين يصلّيان صلوة واحدة رکوعهما وسجودهما علی سواء وما بين صلوة أحدهما وصلوة الآخر کما بين السماء والأرض ...
در 15 الف: فصل في ذکر نعمة الله تعالی ...
بخشی از بحثهای کتاب هم درباره تکليف و تفصيل موضوعات وابسته بدان است. اين کتاب تا برگ 24 الف ادامه دارد و آنجا پايان می پذيرد.
در آخر ابن شروين می نويسد: " هذا آخر ما أمليناه من الکتاب نسئل الله المنفعة به والعمل بما فيه والتوفيق لحفظه ورعايته والأخذ به / تم الکتاب والحمد لله ربّ الأرباب وصلواته علی رسوله سيدنا محمد النبي وسلامه".
چنانکه می بينيم اين رساله نسبتاً کوتاه در يک موضوع مهم کلامی درباره ثواب و عقاب و مسائل وابسته مانند تکليف نوشته شده است. انشاء الله متن اين رساله در مقاله ای مستقل عرضه خواهد شد. اين اثر از آثار ارزشمند و محدود زيديان و معتزليان ايران در مکتب ري است. ابن شروين چنانکه می دانيم شاگرد قاضي عبد الجبّار معتزلی بوده است.
بعد از اين در مجموعه، رساله ديگری ديده می شود بی نهايت ارزشمند در رابطه با تعريفات کلامی بر مبنای مکتب معتزلي. از اين دست تعريفات کلامی در مکتب معتزلی نمونه های محدود ديگری هم می شناسيم و از آن ميان بايد به رساله ای از ابن شروين اشاره کرد که به وسيله زابينه اشميتکه و حسن انصاری در مجله استوديا ايرانيکا پيش از اين منتشر شده است. رساله موجود در مجموعه حاضر نه تأليف مستقيم ابو رشيد نيشابوري و بل تهذيب و تنظيم و خلاصه ای است از يکی از تأليفات او درباره تعريفات کلامی. از وجود چنين کتابی از ابو رشيد تاکنون اطلاعی نداشتيم. هويت گردآورنده اين رساله خوشبختانه روشن است؛ گرچه درباره او بايد تحقيق مستقلی صورت گيرد. او بر حسب آنچه در مقدمه کتاب گفته از نزديکان ابو رشيد و طبعاً از شاگردانش بوده؛ به احتمال بسيار قوی در ري. در 24 الف نام اين کتاب و گردآورنده چنين آمده است:
يتلوه کتاب حدود الألفاظ /
علی حروف المعجم إملاء الشريف السيد أبو سعيد محمد بن محمد /
الصغاني رحمه الله/
خطبه کتاب در 24 ب چنين است: "بسم الله الرحمن الرحيم ربّ يسّر ولا تعسّر
الحمد لله الواحد العدل والصلوة علی نبيّه وعلی أهل بيته خير الأهل قال الشيخ الإمام الشريف أبو سعيد محمد بن محمد الصغاني: قد صنّف الشيخ أبو رشيد رحمه الله کتاباً کافياً في حدود الألفاظ المتداولة بين الفقهاء والمتکلمين وشرحها شرحاً طويلاً وبسطها بسطاً عريضاً ورتّبها علی نظام لا يقف عليها الا المبرّز في علم الکلام لأنّه ترتيب معنوي فيصعب علی کلّ أحد درک رغبته منه عند حاجته فالتمس منّي أن أرتّب تلک الألفاظ علی حروف المعجم وأحرّر ألفاظ الحدود وأترک الشرح فملت إلی الإجابة توخيّاً للأجر وطلباً للذخر والله وليّ التيسير...."
اين رساله تا 35 ب ادامه دارد و کتاب پايان يافته است: تمّت الحدود والحمد لله الملک المعبود وصلوته علی رسوله سيدنا محمد.
به هر حال اين متن از لحاظ آشنايی با اصطلاحات متکلمان معتزلی و خاصه مکتب قاضي عبد الجبّار بسيار ارزشمند است. انشاء الله متن آن به زودی در اختيار محققان معتزله قرار خواهد گرفت. از تعريفات ابو رشيد مواردی در اعلام الطرائق ابن شهرآشوب نقل شده است.
بعد از اين در اين مجموعه چند کتاب ديگر هست که اينجا مختصراً آنها را معرفی می کنيم و تفصيل را به وقتی ديگر می سپاريم:
در اين مجموعه بعد از رساله حدود الألفاظ، در برگ 35 ب چنين آمده: يتلوه أخبار مجموعة رواية علي بن موسی الرضی عليه السلام. در اينجا صحيفة الرضا با سندی که ذيل آن به زيديه يمن متصل می شود نقل می شود (در اين مورد در تحقيقی جداگانه به بحث پرداخته ايم و اينجا نياز به تکرار نيست).
نسخه ما از اواخر مسند الرضا افتادگی دارد و در دنباله نسخه، کتاب ديگری در مجموعه ديده می شود باز در حديث و نيز با احاديث مسند و البته مجهول العنوان والمؤلف. اين کتاب مقداری از آغاز افتادگی دارد و تنها از اواخر سند حديث اول آن در نسخه ديده می شود؛ در 49 ب. در مورد اين متن و اسانيد آن وقتی ديگر مستقلاً بحث خواهيم کرد. تنها اينجا اشاره کنيم که ظاهراً تصور کاتب نسخه اين است که اين کتابی حديثی مربوط است به اربعين سيلقي. به هرحال اين متن در 57 ب پايان می پذيرد با اين ترقيمه: "تمت الأخبار والحمد لله الملک الجبّار وصلواته علی محمد وعلی أهل بيته الأخيار". بعد از آن در مجموعه خطی، متن کتاب سياسة المريدين آمده که تأليفی است از مؤيد بالله الهاروني؛ متنی که بر اساس نسخه های متأخر به چاپ رسيده است. اين متن از 57 ب آغاز می شود؛ بدين ترتيب: 57 ب : يتلوه کتاب سياسة المريدين /
تأليف السيد الإمام المؤيد بالله أبو الحسين أحمد بن الحسين بن هارون الحسني عليه السلام.
در پايين آن با قلم ريز و متأخرتری البته باز کهن می نويسد: "سمعتها عند الفقيه أحمد بن أحمد الديلمي". اين شخص می بايست از زيديان ايرانی تبار يمن بوده باشد. اين کتاب تا برگ 78 الف ادامه پيدا می کند: "تمّ الکتاب والحمد لله الملک الوهّاب /
وصلواته علی رسوله سيدنا محمد النبي وأهل بيته وسلامه."
کتاب بعدی در مجموعه، کتاب التبصرة في أصول الدين باز تأليف مؤيد بالله الهاروني است که اين متن هم بدون استناد به نسخه های کهن به چاپ رسيده است. اين متن از 78 الف آغاز می شود؛ بدين ترتيب:
يتلوه کتاب التبصرة في أصول الدين /
تأليف السيد الإمام المؤيد بالله أبو الحسين أحمد بن /
بن الحسين بن هارون الحسني عليه السلام /
و در 95 الف کتاب پايان گرفته: "تمّ کتاب التبصرة والحمد لله علی نعمه المتتابعة /
وصلواته علی رسوله سيّدنا محمّد النبيّ وأهله وسلامه. يتلوه/
کتاب تعليق شرح التبصرة /
من تصنيف السيد المؤيد بالله قدس/
روحه علّقه الشيخ الإمام /
العالم إسماعيل بن علي بن إسماعيل الرازي /
رحمه الله/
کتبه عبدالله بن حمزة بن إبراهيم بن حمزة بن الحسن بن أبي النجم /
وفقه الله لطاعته وأعانه علی حفظه ورعايته /
إنّه سميع مجيب/
همانطور که می بينيم، کتاب بعد از التبصرة شرحی است تعليق گونه بر متن کتاب بر همان متن تأليف اسماعيل بن علي بن اسماعيل الفرّزاذي، از عالمان و متکلمان نامدار زيدی و معتزلی در ري در آغاز سده ششم قمری که تاکنون به چاپ نرسيده و بسيار متن ارزشمندی است و از آن نسخه دومی هم در دار المخطوطات صنعاء موجود است (درباره او و متن اين کتابش، نک: مقاله من و زابينه اشميتکه در دست انتشار). آغاز اين متن چنين است:
95 ب: بسم الله الرحمان الرحيم ربّ يسّر ولا تعسر
ابتدأ السيد الإمام المؤيد بالله أبو الحسين أحمد بن الحسين بن هارون الحسني عليه السلام فقال ...
نيز در 100 الف: باب القول في إثبات الصانع. ولمّا فرغ عليه السلام من الکلام في وجوب النظر وأنه أوّل الواجبات تکلّم من بعد في الطريق الذي يکون النظر فيه مؤديّاً إلی معرفة الله تعالی وجملة القول في ذلک ...
اين متن تا برگ 127 ب ادامه می يابد و البته ناقص است. در نسخه ما کتاب تا نيمه های بحث عدل بيشتر نيست. نسخه چون افتادگی اوراق دارد و گاه اوراق با يکديگر مخلوط شده بنابراين نقص از اصل نسخه و يا کتاب نيست. به هر حال در وضع فعلی اين نسخه، کتاب فرّزادي ناقص است.
از برگ 128 الف به بعد در مجموعه حاضر، کتاب نصيحة العامة جشمي آمده است. بدون صفحه عنوان و تا برگ 205 ب ادامه می يابد؛ اما به نظر می رسد که افتادگی هايی در لا بلای متن باشد. نسخه از آخر هم ناقص است.
نسخه کتاب به طور کلی تاريخ ندارد و تنها اين کتاب آخری يعنی کتاب فرّزاذي است که کاتبش معلوم است و نامش عبدالله بن حمزة بن إبراهيم بن حمزة بن الحسن بن أبي النجم. او چنانکه می دانيم از زيديان يمن و حدود دهه های آخر سده ششم قمری فعال بوده است. گويا کتابهای قبل از متن سياسة المريدين به خط ديگری است و کهنه تر به نظر می آيد و شايد هم آن تکه از نسخه از ميراث زيديان ايران باشد. به هر حال نسخه، نسخه بسيار کهنه ای است و همان بخشی که کاتبش نيز معلوم است از حدود سالهای بعد از 550 ق و بعد از آن بايد باشد.