در ادامه معرفی نسخه های خطی برخی از کتابخانه های اروپايي که توفيق بررسی داشته ام، تعدادی از نسخه های خطی که در کتابخانه آمبروزيانا ديده ام را اينجا معرفی می کنم. اين يادداشت قسمتهای متعدد ديگری هم دارد که به تدريج ارائه خواهد شد.

نسخه سی 178
نسخه سيره المهدي لدين الله أحمد بن الحسين؛ از امامان سده هفتم قمری يمن. از اين سيره نسخه های متعددد ديگری در کتابخانه های ديگر وجود دارد.

اف 117
مجموعه ای بسيار کهنه و ارزشمند از آثار المنصور بالله عبد الله بن حمزة؛ شامل:
نخست: نسخه ای بسيار کهنه از المهذّب المنصور بالله. ناقص الأول، تنها به چند برگی شايد.
109 ب: تمّ الکتاب بمنّ الله تعالی وعونه وصلّی الله علی محمد وعلی آله وسلّم.
وکان الفراغ من نساخته في يوم الثلاثاء لثلاث ليال خلت من شهر ذي الحجّة من شهور سنة أربع وثلثين وستمائة بخط (بين السطور با همان قلم: مالکه) الفقير إلی رحمة ربّه المستغفر من ذنبه علي بن سلامة بن يحيی بن عامر بن عبد الله بن عامر الصريمي وفّقه الله لما يرضيه بمنّه وکرمه.
در حاشيه: بلغ مقابلة علی أصله بحسب الإمکان وصلّی الله علی محمد وآله وسلّم.
و باز به خط ديگر: بلغ سماعاً بمنّ الله

دوم: برگ 110 الف: يتلو ذلک مسائل وردت من هجرة قطابر وجوابها المعروف بالدّرة اليتيمة في السبي والغنيمة
لمولانا الإمام المنصور بالله عبد الله بن حمزة بن سليمان رضوان الله عليه وسلامه.
133 الف: تمّت الدرّة اليتيمة نساخةً ضحوة يوم الخميس في شهر ذي الحجّة آخر سنة خمس (بقلم آخر) وثلثين وستمائة بخط مالکه علي بن سلامة بن يحيی بن عامر بن عبد الله بن عامر الصريمي وهو يسأل الله المغفرة له ولوالديه ولجميع المسلمين.
در حاشيه برگ: بلغ مقابلة علی أصله الذي يقل (کذا) منه بحمد الله ومنّه في ربيع الآخر سنة ستّ وثلثين وستمائة وذلک ؟ ناخوانا. اين قلم بايد قلم خود کاتب باشد اما متفاوت و به قلم مشکی و همانی است که اصلاحاتی در متن دارد.

سوم: 133 ب: کتاب وصية البنات ممّا أوصی به أمير المؤمنين عبد الله بن حمزة بن سليمان بن رسول الله صلّی الله عليه وکان ذلک عند حرکته السعيدة إلی المغارب بشطب (ظاهراً) وسواه في شعبان سنة ثمان وستمائة.

چهارم: 138 ب: يتلوه کتاب تلقيح الألباب في أحکام السابقين وأهل الإحتساب ممّا أجاب به مولانا أمير المؤمنين المنصور بالله عليه السلام وعلی آبائه الکرام قال فيه ...
در حاشيه بلغ سماعاً بمنّ الله.

پنجم: 141 الف: الدعوة العامة در همين برگ در پايان رساله قبلی آمده، در حاشيه: قوبل علی أصله بحسب الإمکان بلغ سماعاً
145 الف: قوبل علی أصله بحسب الإمکان والحمد لله العلي المنّان. با خط ديگر بلغ سماعاً بمنّ الله سبحانه. سماع ها بايد از غير کاتب باشد. اما بلاغها از خود کاتب است به جهت مقابله با نسخه اصل.
ششم: در همان برگ: الرسالة المرتضاة في العهد إلی القضاة
148 الف: بلغ سماعاً دارد و بلغ أيضاً معارضة وتصحيحاً علی أصله از دو نفر يکی کاتب و يکی ديگر که بلاغ سماع را گزارش داده است.

هفتم: در همان برگ: وله عليه السلام کتاب إلی الظاهر وقد شکت الرعية معرّة لحقتهم من الأشراف وخدّامهم وهو...
151 الف: بلغ تصحيحا علی اصله دارد. بعد از آن هم کتاب مصباح المشکاة في تثبيت الولاة آمده است .
در کنار صفحه باز: بلغ سماعاً بمنّ الله سبحانه.
در 156 ب نسخه پايان می پذيرد بدون آنکه کتاب مصباح پايان يافته باشد. متأسفانه نسخه از آخر افتادگی دارد.


ج 7
مجموعه ای بسيار بسيار کهنه (از سال 477 ق)؛ شامل کتاب التجريد ابوالحسين هاروني و چند رساله ديگر:
کتاب التجريد هاروني.
در برگ 17 الف: تمّ الجزء الأوّل من کتاب التجريد والحمد لله العلي الحميد يتلوه في الجزء الثاني کتاب الحجّ
والحمد لله ربّ العالمين وصلّی الله علی محمد خاتم النبيين وآله الطيبين وسلّم تسليماً
بعد در همان برگ کتاب الحج آغاز می شود که معلوم می شود تجزيه نسخه تقليدی از نسخه اصل بوده است.
در 50 الف تمّ الجزء الثاني من کتاب التجريد والحمد لله المبدیء المعيد
يتلوه في الجزء الثالث
باب القول في بيع الأجناس بعضها ببعض
والحمد لله ربّ العالمين وصلواته علی خير خلقه أجمعين محمد وآله وسلّم.
بعد در همان صفحه جزء سوم آغاز می شود.
82 ب: تمّ الجزء الثالث من کتاب التجريد والحمد لله القوي الشديد
يتلوه في الجزء الرابع باب القول في استهلاک المغصوب
والحمد لله ربّ العالمين وصلّی الله علی محمّد النبيّ وآله وسلّم تسليماً
بعد در همان صفحه باب بعدی را آغاز می کند
در 111 الف: تمّ الجزء الرابع من کتاب التجريد/
والحمد لله العليّ الحميد //
يتلوه في الجزء الخامس کتاب الوصايا //
وهو آخر أجزاء الکتاب//
وصلّی الله علی محمد النبيّ وآله وسلّم تسليماً //
کتاب الوصايا ...
139 الف: تمّ الکتاب والحمد لله العزيز الوهّاب //
والحمد لله وربّ العالمين وصلواته علی خير خلقه أجمعين //
محمد خاتم النبيين وآله الطيّبين وسلم تسليماً//

بعد بابی باز شده با اين عنوان : باب ذکر ما روي اختلف (کذا) فيه القاسم ويحيی عليهما السلام في العبادات
در 140 الف: باب ذکر ما روي في اختلافهما [في، زير صحافی رفته] المعاملات
در 141 الف: تمّ الکتاب والحمد لله ربّ الأرباب والحمد لله کثيراً
به هر حال اين متن بسيار ارزشمند است و برای بررسی اختلافات قاسم رسّي و الهادي الی الحقّ به کار می آيد.

بعد از آن: برگ 141 ب و 142 متنی در فقه است. از آغاز افتاده است. در برگ 142 ب، چنين می بينيم: ... وذلک ممّا أجاب به القاسم بن إبراهيم ولده محمد عليهما السلام في هاتين المسئلتين.
رقم کاتب: تمّ الکتاب ووافق الفراغ من نسخته يوم الإثنين لأربعة عشر يوماً من شهر ربيع الأوّل سنة سبع وسبعين وأربع مائة سنة وصلّی الله علی محمد وذلک بخطّ عواض بن أحمد بن سليمان بن أحمد وصلّی الله علی محمّد النبيّ وآله وسلّم تسليماً.

اين نسخه يمنی نشان می دهد که برخلاف نظر رايج در ميان محققان، نسخه های کتابهای دانشمندان و امامان زيدي شمال ايران خيلی زود و حتی تنها چند دهه ای بعد از برادران هاروني يعنی در نيمه سده پنجم قمری راه به يمن و کتابخانه های زيديان آنجا پيدا کرد.

اف 236:
جامع الأحکام تأليف الهادي إلی الحقّ و بسيار کهنه. از اين کتاب که از مهمترين منابع فقه زيدی هادوي است نسخه های کهنه متعددی و به ويژه در جامع کبير صنعاء نگهداری می شود.
آغاز آن افتاده و گاهی اوراقی نو نويس شده است. در برگ 28 الف: بدون گفتن اينکه جزء اول تمام شده می نويسد: الجزؤ الثاني من کتاب الأحکام الجامع للحلال والحرام مما وضعه وألّفه الإمام يحيی بن الحسين عليه السلام فيه تمام أبواب الصلوة ومبتدأ أبواب الزکاة
در 63 الف، بدون آنکه پايان جزء را تعيين کند تنها می نويسد: يتلوه باب القول مما غلبت علیه المشرکون من أموال المسلمين.
63 ب: الجزو الثالث من کتاب الجامع في الأحکام مما وضعه وألّفه الإمام يحيی بن الحسين بن القسم عليه وعلی آبائه السلام. فيه الزکاة والصيام ومبتدأ أبواب الحجّ.
72 الف: تمّ کتاب الزکاة والحمد لله کثيراً وصلّی الله علی رسوله محمد وسلّم تسليماً
72 ب: تنها با بسم الله باب القول في فرض الصيام را آغاز می کند.
مبتدأ کتاب الحج هم تنها با بسم الله شروع می شود و جزء را تعيين نکرده
90 ب: يتلوه باب القول بالاهلال بالحج يوم التروية بمکة
الجزؤ الرابع من کتاب الجامع في الأحکام والحلال والحرام للهادي إلی الحقّ عليه السلام.
112 الف تم کتاب الحج والحمد لله ..
112 ب: مبتدأ أبواب النکاح است با بسم الله
144 الف: با بسم الله مبتدأ ابواب طلاق آغاز می شود.
157 الف: يتلوه باب القول فيمن طلق ثلاثاً معاً ومن طلّق علی غير طلاق السنة
الجزو السابع من کتاب الأحکام الجامع و (کذا) الحلال والحرام مما ولي تأليفه يحيی بن الحسين بن القسم عليه وعلی آبائه السلام فيه تمام أبواب الطلاق وفيه أبواب الرضاع (وفيه أبواب الجنائز، اما روی آن خط کشيده است) والحمد لله علی نعمه وصلواته علی خير خلقه محمد النبي وآله وسلم تسليما
ابواب الرضاع هم با بسم الله آغاز شده ولی دنباله همان جزء قبلی است. نسخه آخرش نو نويس شده کما اينکه پيشتر هم برگهای نو نويس دارد. تاريخ کتابت روشن نيست اما بسيار کهنه است. به نظرم از آن اوائل سده پنجم است.


سی 173
نسخه ناقص الأول و الآخری است از کتاب الشافي منصور بالله عبدالله بن حمزة که بخشهای متعدد آن به خط خود اوست. جاهايی با خط ديگری تکميل شده است؛ شايد خط معاصری است و المنصور املاء می کرده و کسی شايد محي الدين ابن الوليد القرشي (که می دانيم با تاريخچه تأليف کتاب الشافي پيوندی مستقيم داشته) آن را تحرير می کرده است. خط دومی بسيار شبيه خط محي الدين می نمايد.
مثلا در 118 ب از اواخر صفحه خط دوم ظاهر می شود و يا در برگ 103 الف و موارد ديگر. آيا منصور بالله گاه نه مستقيماً کتاب را تحرير و بل تنها املاء می کرده است و ديگری شايد ابن الوليد القرشي آن را تحرير می کرده؟ اين مورد را مستقلاً بايد مورد بررسی قرار داد. به هر حال اين نسخه حائز اهميت بسيار است.

آ 90
کتاب الزيادات/
مما علّق عن السيد الإمام /
أبي الحسين أحمد بن الحسين/
الهاروني قدّس الله روحه/
مما علّقه الشيخ الجليل أبو القاسم /
بن تال المشهور بالأستاذ الهوسمي /
أجزل الله تعالی جزاه وصلی علی/
سيدنا محمد وآله وأصحابه أجمعين (؟)/
بر روی برگ اول و دوم گواهی های تملک آمده است.
بر روی برگ آخر نيز رو و پشت گواهی هايی آمده است. نسخه کهن است. شايد هشتم. تا پايان کتاب است اما گواهی کاتب ندارد. فقط گواهی بلاغ و مقابله آمده است: بلغ قصاصة /
بحسب الطاقة/
والإمکان علی نسخة /
سيدنا نجم الدين يوسف/
بن أحمد بن عثمان نفع الله/
به به به./

ای 261:
نسخه کهنه ای است از شرح الرسالة الناصحة تأليف المنصور بالله عبد الله بن حمزه در زمان حيات مؤلف. عنوان در جزء دوم ديده می شود؛ در برگ 69 الف: الجزء الثاني من الرسالة الناصحة في الدلائل الواضحة وفيه فضل أهل البيت عليهم السلام والردّ علی (در حاشيه: من أنکره، صحّ) من الملحدة والروافض وطبقات النواصب.
برگ عنوان جلد اول افتاده.
در 136 ب: فرغ من نساخته محمد بن جميع يوم الجمعة في شهر جمادي الأولی من شهور سنة ستمائة سنة حامداً لله ومصلّياً علی رسوله محمد وآله الطيّبين الأخيار وسلّم تسليماً.



اف 5
گويا تعليقه معروف محلّي است بر شرح مانکديم. ناقص الأول والآخر. نسخه کهنه است. گاهی برگهای نو نويس دارد. در 74 ب جزء اول تمام می شود. گويا جزء دوم گاهی قلم ديگری دارد. شايد همگی از يک کاتب است. در شرح از فخر رازي هم ياد می شود.

اف 36
نسخه ای است که در پايان آن می گويد کتاب العدل تمام شد. از آغاز آن مسائل اجل و رزق آغاز می شود و با بسم الله. بايد بخشی از موسوعه کلامی ابن مرتضی باشد و در آن از ابو الحسين و رازي زياد ياد می کند. البته کتاب از يحيی بن حمزة نيست؛ چون نويسنده بهشمي است. آغاز آن: فصل ولما فرغنا من الکلام في خلق الأفعال وما يتعلّق بها من المسائل تکلّمنا في الأجل والرزق ووجه اتصاله بالفصل الأول أنّه قد يقال هل انقضاء الأجل بقضاء الله تعالی بحيث ....

آ 79
نسخه کهنه ای از المحصل فخر رازي کتابت سلخ ربيع الأول سنة ستين وستمائة (در برگ 98 الف). نسخه آشفته است و شامل حاشيه ای ناقص بر محصل هم هست که تنها دو برگ آن مانده برخلاف گفته فهرستنگار آمبروزيانا (برگهای ۹۹ و ۱۰۰). آيا اين حاشيه ربطی به تعليقه ابن ابی الحديد معتزلی بر کتاب المحصل دارد که می دانیم نسخه ای از آن در دانشگاه استانبول موجود است؟ به نظر نمی رسد چرا که نسخه یمنی نیست و بر روی برخی برگهای آن کلمات و اشعار فارسی دیده می شود. اما این مجموعه که تماماً با یک قلم است، کتاب ديگری هم دارد و آن عبارت است از رساله ای منطقی که نويسنده آن را نشناختم. به هر حال از 660 ق و يا قبل آن است. بر خلاف گفته فهرست نويس، نسخه اين کتاب منطقی ظاهراً کامل است. او گمان برده که تنها برگ 85 شامل آن است در حالی که بايد اين برگ را در آغاز برگ 101 به بعد (و تا پايان نسخه در 122) قرار داد (همچنین برگ ۸۷ که در جای خود نیست متعلق به همین کتاب است). پس گويا رساله منطقی نقصی ندارد و يا شايد اگر دارد در حد يکی دو برگی است؛ اما اوراق آن در نسخه حاضر آشفته شده است.


ای 277
جوهرة الأصول تأليف احمد الحفيد الرصّاص، نسخه کتابت 641 ق اما با عدد نوشته و مشکوک است تاريخ. اما نسخه کهنه به نظر می رسد. ناقص الأول اما نه زياد.

نسخه د 230
الجزء السابع من تعليق شرح/
التحرير علّقه القاضي زيد /
بن محمد أيده الله تعالی/

بر روی برگ نخست به همان خط آمده:
الحمد لله علی کلّ حال من الأحوال /
والصلاة علی محمد وعلی آله خير آل/
گواهی های تملک بر روی دو برگ اول نسخه ديده می شود.
از کتاب الأيمان والکفّارات والنذور است تا کتاب الصلح والابراء.
تاريخ کتابت ندارد. در 207 برگ
نسخه کهنه ای است شايد اوائل هفتم. از اين کتاب يعنی الجامع في الشرح تأليف قاضي زيد بن محمد الکلاري که شرحی است بر التحرير ابو طالب هاروني در فقه و مجلدات متعدد دارد نسخه های کهنه زيادی در کتابخانه های يمن و خارج آن موجود است.