نويسنده اين سطور در طی چند نوشته که تاکنون در مجلات معارف و همچنين در مجموعه "بررسيهای تاريخی" منتشر شده است، درباره علي بن ناصر الحسيني السرخسي، دانشمند برجسته امامی مذهب و از رؤسای سادات حسينی اواخر سده ششم قمری خراسان (نيشابور) مطالبی را عرضه کرده است؛ اينکه او مؤلف شرحی است بر نهج البلاغة با نام اعلام نهج البلاغة که به دليل ارتباط نويسنده با زيديان خراسان نسخه اين کتاب به يمن نيز رسيد. اينکه او در تاريخ نگاری دستی داشته و کتابی در اخبار دولت سلجوقی از او به يادگار مانده است که مکرر به چاپ رسيده است؛ اينکه او تحصيلات فلسفی داشته و حتی نامش در سند انتقال تعاليم فلسفی ابن سينا در خراسان سده های پنجم تا هفتم مکرر در منابع ذکر شده و به عنوان شاگرد افضل الدين غيلاني نويسنده حدوث العالم مطرح گرديده است؛ و بالاخره اينکه وی با فخر رازي، مکاتبه ای داشته که از آن پيداست صدر الدين سخت مورد احترام فخر رازي قرار داشته است. متن اين مکاتبه نيز در مقاله من در مجله معارف منتشر شده است. متأسفانه اطلاعات ما در اين زمينه بسيار محدود است و در کتابهايی که در سنت صوان الحکمة و ملحقات آن نوشته شده (تا سده هفتم) و يا در ديگر کتابهايی که در زمينه شرح احوال حکماست نامی از نويسنده ما مستقلا در ميان نيست و اين مايه بسی تعجب است، چرا که بيشتر اين کتابها در سنت خراسانی مکتب سينوی نوشته شده است؛ سنتی که صدر الدين سرخسي به درستی يکی از ميراث داران آن بوده است.
آنچه در اين يادداشت شتابزده به اطلاعات گذشته می افزاييم آن است که در ضمن نسخه های خطی کتابخانه انستيتوی مطالعات شرقی سنت پترزبورگ نسخه ای موجود است بسيار کهن از تهافت الفلاسفه غزالی که اصلا متعلق به خواجه محمد پارسا بوده و از مجموعه وقفيات اوست و می دانيم که کتابخانه او شمار زيادی از نسخه های ارزشمند را شامل می شده که از آن ميان تعدادی هم در اين کتابخانه همينک نگهداری می شود. اين نسخه بسيار کهن ظاهرا وسيله علي بن ناصر السرخسي نويسنده اعلام نهج البلاغة کتابت شده است. اين نسخه به شماره ب 2167 در اين کتابخانه نگهداری می شود و در پايان آن در برگ 87 ب گواهی کاتب چنين آمده است: " تم الکتاب بعون الله وحسن توفيقه ضحوة يوم الثلثاء الخامس والعشرين في ربيع الأول سنة خمس وخمسين وخمسمائة في حصن سانواجرد من قری سرخس في دار الشيخ الرئيس جمال الدين محمد بن أحمد بن خالد سلمه الله علی يدي أبي الحسن علي بن ناصر الحسيني متعه الله به."
اين نسخه چنانکه در برگ آغازين آن ديده می شود، ظاهرا زمانی در اختيار کسی بوده به نام محمد بن الحسين بن أبي المظفر البلدي الشيباني. نکته جالب اينکه از پدر اين شخص اخير به عنوان کاتب نسخه ای فلسفی به نام رساله وجود از محمد بن عبدالواحد التبريزي در ضمن مجموعه ای از رسائل فلسفی نام برده می شود که نسخه آن در کتابخانه مجلس، مجموعه تقوي، ش 450 موجود است و در آن اين رساله را ابو عبدالله حسين بن أبي المظفر محمد بن أبي المعالي البلدي الشيباني در 5 ذيقعده 642 ق کتابت کرده است (نک: فهرست ميکروفيلمهای دانشگاه، جلد اول، ص 342). اين را هم بيفزايم که نام کتاب در برگ نخست چنين ثبت شده است: " کتاب التهافت رداً علی الفلاسفة". بر روی برگ نخست در کنار نام کتاب چندين بيت فارسی ثبت شده به قلم کهنه و از آن جمله:
ميل دل و جان بسوی تو می بينم
منزل که خود بکوی تو می بينم
کيرم کی همه جرم جهان من دارم
آخر نه جهان بروی تو می بينم
للشيخ الإمام أبي الحسن ؟ (کلمه ای ناخوانا)
حصن سانواجرد آن طور که در گواهی بالا ياد شده و در الانساب سمعاني و معجم البلدان ياقوت هم ثبت شده از قرای سرخس است و علي بن ناصر الحسيني که در اين گواهی به عنوان کاتب معرفی شده کتاب تهافت غزالي را در سرخس رونويسی کرده است. درست است که تاريخ کتابت 555 ق (پنجاه سالی پس از درگذشت غزالي) ذکر شده و می دانيم که علي بن ناصر سرخسي تا سالهای آغازين سده هفتم همچنان در قيد حيات بوده، اما ظاهر امر اين است که او عمری نسبتا بلند داشته و بنابراين کاملا مناسب است که فرض کنيم مراد از علي بن ناصر الحسيني در سند فوق علي بن ناصر الحسيني السرخسي نويسنده اعلام نهج البلاغة است. استادش افضل الدين غيلاني نيز عمری طولانی داشته است و اين مطلب کاملا از قرائن مختلف پيداست. بعيد نيست علي بن ناصر در حدود سن بيست يا بيست پنج سالگی هنگامی که تحصيلات خود را در فلسفه نزد غيلاني آغاز کرده بوده، به کتاب تهافت علاقمند شده بوده است؛ درست همانند استادش که ضمن آنکه در زمينه فلسفه تحصيلاتی جدی داشته اما در نهايت و تحت تأثير مستقيم تهافت الفلاسفه غزالي، از ناقدان ابن سينا و فلسفه شده است؛ مطلبی که از مناظرات او با فخر رازي که در اواخر عمرش اتفاق افتاد و نيز از کتاب حدوث العالم وی کاملا پيداست. علي بن ناصر السرخسي بعدها با وجود آنکه استادش همچنان در قيد حيات بود، اما خود در شمار استادان فلسفه درآمد و يکی از شارحان مکتب ابن سينا قلمداد می گرديد. متأسفانه ما از نوشته های او در فلسفه و يا موضعش در قبال ابن سينا و يا نقد غزالی بر ابن سينا اطلاعی نداريم. به هر حال به نظر من کاملا محتمل است که علي بن ناصر کاتب نسخه تهافت، همان علي بن ناصر السرخسي معروف باشد. تعبير "متعه الله به" هم نشان می دهد که اين علي بن ناصر نسخه تهافت را نه به عنوان کاتبی حرفه ای بلکه برای استفاده شخصی رونويسی کرده بوده است. اين نکته را هم بايد افزود که نسخه سنت پترزبورگ از ميان کهنترين و يا شايد کهنه ترين نسخه تهافت غزالی است. در اين مورد بايد تتبع دقيقتری انجام پذيرد؛ ولله الحمد أولا وآخرا.