اصل در مفهوم اوليه آن به عنوان يك اصطلاح در علم حديث ، پايه و الگوي تحصيلي يك محدث است كه در نوشته اي ، مكتوب بر پوست ويا كاغذ ، محصول شنيده هاي خود از يك استاد ويا استادان متعدد حديث را گردآورده و گواهي لازم را براي روايت آن احاديث با شهادت استاد / استادان اخذ كرده باشد [1] . در سنت حديث امامي ، مفهوم" اصل" برخاسته از مفهوم كلي اصل نزد محدثان سني بود ، ولي در عين حال در كتابهاي فهارس و رجال ، "اصل" به مجموعه اي از متون اطلاق مي شد كه مجموعه اي روايات يك راوي را ، حتي گاهي بدون نظم منطقي و موضوعي در بر داشت و در سنت امامي بيشتر در مورد مسموعات راويان از امامان و يا روات اوليه حديث مصداق داشت . بر اين دفاتر حديثي كه حجم آنها كاملا متفاوت بوده و حتي گاه تنها صحيفه يعني يك برگ از پوست يا كاغذ را شامل مي شده ، عنوان كلي كتاب نيز اطلاق مي شده است . در مقابل آن ، تصنيفات / مصنفات به كتابهايي اطلاق مي شد كه بر اساس اصول يادشده و تنظيم آنها در ابواب و موضوعات مشخص تدوين مي شده است . پس اگر اصول در بسياري از موارد ، مرحله اوليه تدوين حديث بوده ، مرحله دوم و پيشرفته تر مرحله تدوين مصنفات حديثي در قالب كتابهايي از قبيل جوامع و مجاميع حديثي در شكلها و انواع ادبي مختلف و در بومها و مكاتب / سنتهاي حديثي گوناگون امامي , مانند کوفه , بصره , قم , بغداد , ری و خراسان بوده است [2]. در مورد اصول راويان امامان و تعداد آنها و كيفيت گردآوري و اهميت و اعتبار آنها در منابع امامي مسائل گوناگوني طرح شده و همين امر زمينه را براي بحثها و تحقيقات متعددي ايجاد كرده است . اما بنابر سنت حديثي اماميه ، از تعداد چهار صد اصل ( الاصول الاربعمئه = اصول چهارصد گانه ) كه توسط اصحاب امامان نوشته شده ، ياد مي شود كه البته تاكنون همه اين اصول شناسايي نشده است [3] . اين اصول سرچشمه كتابهاي حديثي بعدي بوده است و شناسايي آنها در حقيقت شناسايي منابع اصلي فقه و حديث اماميه خواهد بود . پروفسور حسين مدرسي در كتاب ميراث مكتوب شيعه ، تلاش كرده است ليستي نسبتا كامل از اصول / كتابها و مصنفات موضوعي و جامع حديث در دوره نخستين حديث شيعي / امامي ارائه دهد. کتاب او تحقيق بسيار مفيدی براي بازشناسايي منابع مفقود حديثي اماميه و شناسايي ميزان و موضوع روايات راويان در كتابهاي حديثي موجود است.


يادداشت ها


1) براي اصل نزد محدثين ، نك : حاكم نيشابوري ، معرفة علوم الحديث ، به كوشش معظم حسين ، مدينه ، 1397ق /1977 م ، ص 53 ؛ سيوطي ، تدريب الراوي ، به كوشش احمد عمر هاشم ، بيروت ، 1409 ق / 1989 م ، 2/73 ؛ نيز براي اهميت اصل ، نمونه ، نك : ابن حجر عسقلاني ، تهذيب التهذيب ، حيدرآباد دكن ، 1326 ق ، 1/122-123 ؛ نيز نك : خطيب بغدادي ، الكفاية ، حيدرآباد دكن ، 1357 ق ، ص 240 ، 241 ؛ ابن جوزي ، الموضوعات ، به كوشش عبدالرحمان محمد عثمان ، بيروت ، 1386 ق / 1966 م ، 2/ 32 ، 87 ؛ براي تفصيل بيشتر ، نك : ابن صلاح ، مقدمة ، به كوشش عائشه عبدالرحمان بنت شاطي ، قاهره ، 1976 م ، ص 318- 319 ؛ ابن دقيق العيد ، الاقتراح ، به كوشش قحطان عبدالرحمان دوري ، بغداد ، 1402 ق / 1982 م ، ص 290 – 292 .

2) براي دو اصطلاح : اصل و مصنف در ادبيات حديثي اماميه ، نك : ابن بابويه ، فقيه ، چاپ خرسان ، 1/5 ؛ طوسي ، الفهرست ، به كوشش اشپرنگر ، افست مشهد ، 1351 ش ، ص 1 ، 3 .

3) نك : ابن شهر آشوب ، معالم العلماء ، ص 3 ؛ نيز نك : محقق حلي ، المعتبر ، چاپ سنگي ، 1318 ق ، ص 4 ؛ شهيد اول ، ذكري الشيعة ، چاپ سنگي ، تهران ، 1272 ق ، ص 6 ؛ شهيد ثاني ، الرعاية ، چاپ قم ، ص 72 ؛ حسين بن عبدالصمد عاملي ، وصول الاخيار ، به كوشش عبداللطيف كوهكمري ، قم ، 1401 ق ، ص 60. براي ليستي از اين اصول ، نك : آقابزرگ طهراني ، الذريعة ، 2 / 130 به بعد. براي نمونه هايي از اصول حديثي اماميه ، نك : الاصول الستة عشر. نيز نک: تحقيقات ممتاز حسين مدرسی و اتان کالبرگ در زمينه اصول و کتب اوليه اماميه.