كتاب الكافي به دليل اهميت آن از لحاظ ارائه مجموعه متكاملي از اعتقادات ، فقه و اخلاقيات بر مبناي مذهب شيعي ، مورد توجه بسياري از عالمان شيعه ، حتي كساني با گرايشهاي كلامي ، فلسفي و عرفاني شده است. گرچه شماري از كتابهاي حديثي ، بويژه در سده هاي متأخرتر مورد عنايت عالمان امامي براي شرح و تفسير نويسی قرار گرفته اند و از آن جمله كتابهاي اربعه حديثي مكرر مورد شرح و حاشيه نويسي و تعليقه نگاري واقع شدند ، اما ميزان اهتمامي كه به كتاب الكافي در اين ميان شده است ، با ساير موارد قابل مقايسه نيست .گرايش اخباري كه در سده هاي پس از قرن يازدهم در مكاتب و مدارس شيعي نفوذ يافت , بيش از اصوليان و فقيهان به اين امر اهتمام داشت . گرايش اخباري به دليل مباني خود پيرامون حجيت و منابع فقه و عقايد ، ناچار از ارائه مباحث فقهي و اعتقادي خود در چارچوب كتابهاي حديثي بود و از اينرو در شمار تلاشهاي اوج گيري اين گرايش در دوره صفوي در ايران و برخي مناطق ديگر شيعه نشين و دركنار توجه به گردآوري نسخه هاي خطي كتابهاي حديثي و تدوين جوامع حديثي نوين ، اخباريان ادبيات چشمگيري در زمينه شرح و تعليقه نويسي و يا ترجمه كتابهاي حديثي شيعه توليد كردند. در حالی که فقيهان اصولی در قالب کتب فقه استدلالی، مبانی و مناهج وفتاوی فقهی خود را تشريح می کردند، اخباريان بيشتر در قالب شرح کتابهای حديثی، مبانی و مناهج خود را تشريح می کردند. دست کم تا پيش از دوره کتاب الحدائق الناظرة بحراني، شايد مطالعه شروح اخباريان بر کتابهای اربعه بهترين راه برای دريافت رويکرد عملی آنان در رابطه با اخبار و احاديث باشد.

طبعا به دليل بافت كتاب الكافي و بويژه بخش اصول اين كتاب ، از ديگر سو الكافي، مورد توجه فيلسوفان و متكلمان نيز قرار گرفت . براي فيلسوفان و متكلمان ، درحقيقت ، امر شرح نويسي فرصتي بود براي اثبات تطابق اعتقاداتشان با احاديث امامان و در واقع در زمينه ديالكتيك عقل و نقل ، آنان مي كوشيدند نشان دهند تا چه اندازه تشيع و مباني آن با فلسفه ، كلام و عرفان سازگار است .

در اينجا شماري از قديميترين و مهمترين شروح و تعليقات الکافي را بر اساس منابع کتابشناسی معرفي می كنيم[1]. طبعا بررسی بيشتر درباره آنها نيازمند تحقيق در نسخه های خطی و مستندات اين منابع است تا اشتباهات احتمالی در رابطه با اين اطلاعات روشن شود. در اينجا فرصت اين کار را نداشته ام. اما به نظرم بايد کاری مستقل و بر اساس مراجعه به تمامی نسخه ها برای تعيين هويت اين شروح و تعليقات و زمينه ها و انگيزه های تأليف آنها انجام شود، تا بدين وسيله رويکردهای متمايز اصوليان، اخباريان، فيلسوفان و دانشمندانی با گرايشات کلامی و يا عرفانی در شرح و تفسير کتاب الکافی و به ويژه بخش اصول آن مورد مطالعه قرار گيرد. من به دليل کاری مستقل که در رابطه با الکافی از چند سال پيش آغاز کرده ام، اين کار را نيز مد نظر داشتم، اما انجام آن نيازمند فرصتی مستقل و مراجعه به بسياری از نسخه هاست که از عهده من بر نمی آيد. چنين کاری در رابطه با شروح، حواشی و تعليقات و حتی ترجمه ها برای آشنايی با مناهج فکری دانشمندان امامی در دوره صفوی بسيار ضروری است و عملا می تواند برای بازنويسی تاريخ جريان اخباری و تمايزات آنان با اصوليان از يک سو و نيز برای دريافت شيوه برخورد فيلسوفان و فلسفه گرايان با احاديث اعتقادی از ديگر سو کارآمد باشد.

1 - شرح شيخ محمد علي بن محمد البلاغي النجفي (درگذشته 1000 ق) .

2 - شرح ناقص محمد باقر الداماد الحسيني ، معروف به ميرداماد ( درگذشته 1040 ق), دانشمند فيلسوف نامدار عصر صفوی , با عنوان "الرواشح السماوية في شرح الاحاديث الامامية". چاپ سنگي تهران ، سال 1311 ق و چاپ بمبئي در سال 1312 ق[2].

3 – شرح ميرزا رفيع الدين محمد النائيني ( درگذشته 1082 ق) ، متكلم وفيلسوف واستاد محمد باقر مجلسي.

4 - شرح شيخ خليل بن الغازي القزويني ( درگذشته 1089 ق) با عنوان " الشافي "[3] ، . اين شرح عربي همراه فروع كافي به صورت چاپ سنگي در لكنو به سال 1890 م به چاپ رسيده است . شارح خود شرح خويش را به زبان فارسي و به نام الصافي في اصول الكافي ترجمه كرده است[4]؛ چاپ سال 1308 ه‍ در لكنهو، در دو مجلد بزرگ.

5 – شرح فيض كاشاني ( درگذشته 1091 ق) با نام " الوافي "، در سه مجلد در سالهاي 1310 ق و نيز 1324 ق چاپ شده است.

6 - شرح مولى محمد رفيع بن محمد مؤمن الجيلاني ، تا آخر كتاب الجهاد و بخشي از كتاب المعيشه الكافي[5] .

7- شرح ملا محمد صالح بن أحمد المازندراني ( درگذشته 1086 ق) , شامل شرح اصول و بخشهاي از فروع و روضه . مولف در اين کتاب به برخي از مطالب ملاصدر پاسخ داده است[6] . اين شرح به چاپ رسيده است .

8 - شرح شيخ علي بن محمد بن حسن بن زين الدين , از نسل شهيد دوم ( درگذشته 1104ق) با عنوان " كلام الدر المنظوم من كلام المعصوم "[7] . او شرح نا تمام اصول كافي دارد كه يك مجلد آن دست كم آماده شده بوده است[8].

9 – شرح اصول كافي صدر الدين الشيرازي، معروف به صدر المتألهين و ملا صدرا ( درگذشته 1050ق) [9]. اين شرح تاکنون دو بار , يکبار به صورت سنگی و بار دوم به صورت تحقيقی به چاپ رسيده است .

10 - شرح علامه محمد باقر بن محمد تقي المجلسي (درگذشته 1110 ق) به عنوان ‍: " مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول " . چاپ در سال 1321 ق در تهران در 4 مجلد و نيز چاپ جديد در 28 مجلد در تهران .

11 - شرح ابراهيم بن سليمان البحراني القطيفي از علماي قرن دهم . نسخه آن در كتابخانه مرعشي[10] .

تعليقات و حواشی بر الكافي :

1 – حاشيه بر كتاب التوحيد اصول كافي از شيخ زين الدين أبوالحسن علي بن الشيخ حسن صاحب المعالم [11].

2 – حاشيه بر اصول از شيخ محمد بن الحسن بن زين الدين , از نسل شهيد دوم ( درگذشته 1030 ق ) [12].

3 – حاشيه ملا محمد أمين بن محمد شريف الاسترآبادي (درگذشته 1036 ق) , پيشوای نامدار اخباريان. تعليقات او بر الكافي را خليل بن غازي القزويني در زمان اقامت در مكه گردآوري كرد [13].

4 - حاشيه مير محمد باقر الداماد الحسيني، معروف به ميرداماد[14]( درگذشته 1040 ق) . احتمالا اين حاشيه غير از شرح ناقص او بر الكافي است .

5 - حاشيه سيد نور الدين علي بن أبي الحسن الموسوي العاملي( درگذشته 1068 ق) [15] .

6 – حاشيه أبو الحسن الشريف الفتوني العاملي الغروي (درگذشته 1138 ق )[16].

7 – حاشيه مير سيد أحمد العلوي العاملي. نسخه خطي در کتابخانه مرعشي قم، شماره 2849.

--------------------------------------------------------------------------------

[1] تنها در مورد شروح فارسی، تأکيد بر زبان شرح وحاشيه خواهيم داشت.



[2] آقابزرگ ، الذريعة ، 4 / 26

[3] نك : افندي ، رياض العلما ، 2 / 262 ؛ خوانساري ، روضات الجنات ، 3 / 270 ؛ کنتوری , كشف الحجب والاستار, ص 316 و 348 ؛ آقابزرگ ، الذريعة ، 4 / 27

[4] نك : افندي ، رياض العلماء ، 2 / 262 ؛ خوانساري ، روضات الجنات ، 3 / 272 .

[5] نک : آقابزرگ , الذريعة: 14 / 28

[6] نک : کنتوری , كشف الحجب والاستار, ص 347 ؛ آقابزرگ, الذريعة, 14 / 27.

[7] نک : کنتوری , كشف الحجب والاستار , ص 212 و 348 ؛ آقابزرگ , الذريعة , 6 / 183 و 8 / 79.

[8] نك : شيخ علي عاملي ، الدر المنثور في المأثور و غير المأثور ، 2 / 245

[9] نک : کنتوری , كشف الحجب والاستار, ص 347

[10] نک : آقابزرگ , الذريعة, 6 / 182

[11] نك : آقابزرگ ، الذريعة ، 2 / 182

[12] نك : كنتوري ، كشف الحجب ، ص 184 ؛ آقابزرگ ، الذريعة ، 6 / 183

[13] نك : افندي ، رياض ، 2 / 266 ؛ آقابزرگ ، الذريعة ، 6 / 181

[14] نك : كنتوري ، كشف ، ص 85 ؛ آقابزرگ ، الذريعة ، 6 / 182

[15] نك : آقابزرگ ، الذريعة ، 6 / 180

[16] نک : آقابزرگ , الذريعة, 6 / 180