کتاب مقتل الحسين، تأليف عالم حنفی و معتزلی خوارزم در سده ششم قمری، خطيب خوارزمي. او شاگرد برجسته زمخشري بود و در خوارزم تا قرن ها مرجعيتش پذيرفته بود. علاوه بر اين کتاب، خوارزمي مناقب علي بن أبي طالب هم دارد. در هر دو کتاب از منابع متقدم مفقود و غير مفقود زيادی نقل می کند. از جمله تقريبا بيشتر کتاب مناقب علي بن أبي طالبِ ابوبکر بيهقي را در اين دو کتاب نقل کرده. همچنين کتاب مناقب علی (ع) از ابوالعلاء همدانی، محدث مهم همدان سده ششم را. درباره او يک مقاله مفصل دارم که شايد آن را پيدا کنم و همينجا بگذارم. متأسفانه برخلاف مناقب علی او که از آن نسخه های کهنه وجود دارد از مقتل او چند نسخه محدود و عموما بسيار متأخر موجود است. اين کتاب به همت مرحوم سماوي و مرحوم علامه امينی منتشر شد. نسخه اقدم از آن در کتابخانه ثقة الاسلام تبريز موجود بود که الآن نمی دانم کجاست. اين کتاب نشانی است مهم از عشق حنفيان خراسان به مقام ابا عبد الله (ع). تشيع نسبت به اهل بيت و ارادت به ساحت آنان همانند بند تسبيحی است برای ايران رنگارنگ ما. عاملی است برای وحدت سرزمينی ايران و تضمينی است برای تماميت ارضی ما.


يکی از منابع کهن در مقتل الحسين (ع) کتاب مقاتل الطالبيين ابو الفرج اصفهانی است. در اين کتاب او از روايات و سنت های مختلف مقتل الحسين استفاده کرده و از جمله از مقتل الحسين نصر بن مزاحم. هم ابو الفرج و هم نصر بن مزاحم زيدی مذهب بودند. متأسفانه تاکنون تصحيح دقيقی از کتاب مقاتل به دست داده نشده. نسخه ای از اين کتاب در کتابخانه مجلس هست که نسخه خوب و نسبتا قديمی است. نسخه ای هم يمنی در کتابخانه برلين هست که از سده هفتم قمری است و من قبلا آن را در کاتبان معرفی کردم. عکسی از هر دو نسخه دارم. آقای سبستين گونتر، استاد دانشگاه گوتينگن منابع مقاتل الطالبيين را در اثری ارزشمند شناسایی کرده. ترجمه کار ايشان به فارسی هم لازم است. ابوالفرج روايت مقتل را عموما از طريق نصر بن مزاحم (و او از عمر بن سعد و او از ابو مخنف)؛ مدائني از ابومخنف و همچنين روايت عمار الدهني از امام باقر (ع) نقل می کند.

بازسازی متن مقتل الحسين (ع) از ابومخنف. البته چند پيشنهاد برای تکميل اين کار اينجا عرض می کنم: نخست اينکه خوب است به جای پاورقی، سند تک تک روايات ابومخنف در متن کتاب بيايد. سند روايات بخشی از کتاب ابومخنف بوده و برای بررسی منابع او بی نهايت اهميت دارد. دوم اينکه در بازسازی متن بيشتر به کتاب تاريخ طبري استناد شده. البته محقق محترم چند منبع ديگر را هم ديده اند. منتهی بايد دو کار ديگر را هم انجام می دادند: نخست اينکه می بايست به منابع ديگری که به ابو مخنف مستقيم و يا غير مستقيم استناد کرده اند هم مراجعه شود؛ مانند بلاذري و ابو الفرج اصفهاني و حتی منابع متأخری که از منابع مفقود که خود راوی مقتل ابومخنف بوده اند (مانند مقتل نصر بن مزاحم) استفاده کرده اند. دوم اينکه محقق محترم می بايست همه جا نظر به روايات مقتل ابن الکلبي هم می داشت؛ در منابعی که از او نام برده و نقل کرده اند اما نگفته اند که منبع ابن الکلبي، ابو مخنف بوده. اصولا نمی توان مقتل ابومخنف را مستقل از مقتل ابن الکلبي بازسازی کرد و بايد اين دو کتاب در کنار هم مورد توجه و بازسازی قرار گيرد.

درباره مقتل ابو مخنف (۲)

يکی از کارهای لازم بررسی همه نسخه های خطی مقتل منسوب به ابومخنف است که در کتابخانه های مختلف جهان موجود است. آنچه به اين عنوان منتشر شده بی ترديد ساختگی است. آنچه اصيل است نقل های اين مقتل است در کتاب هایی مانند تاريخ طبري که آقای يوسفی غروی آنها را در کتابی با عنوان وقعة الطف بازسازی کرده اند. برخی از محققين غربی درباره نسخه های مقتل کار کرده اند منتهی هنوز جای يک کار دقيق خالی است. از جمله نسخه های مقتل ابو مخنف يکی در کتابخانه لايدن است که درباره آن چندين تحقيق صورت گرفته (خلاصه ای از آن را در کتاب "کتابخانه ابن طاووس" ببينيد). اين نسخه با عنوان المصرع الشين في قتل الحسين (ع) است و منسوب به ابن طاووس. نسخه از سده دهم قمری است و يکی از تحريرهای مقتل ابومخنف است. اين کتاب ربطی به ابن طاووس ندارد و تنها در اين نسخه سده دهمی از نام ابن طاووس و سطوری از کتاب لهوف او استفاده شده تا مجموعه متن را به نام او انتشار دهند. ابن طاووس در کتاب لهوف مقتل ابومخنف، آنچه از آن نسخه هایی باقی است را نمی شناخته و در لهوف هم از آن نقلی ندارد. نسخه های ديگر اين اثر چنانکه وستنفلد يادآور شده مطلقا به ابن طاووس نسبت داده نشده است. بررسی تک تک اين نسخه ها که کم هم نيستند می تواند موضوع يک رساله دکتری شود.