شيخ ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسي، فقيه، اصولی، مفسر، متکلم و محدث برجسته شيعه اماميه، يکی از بزرگترين مفاخر فرهنگی ايران و اسلام است. شخصيت علمی او نه تنها در تشيع امامی کم نظير است، بلکه بی ترديد وی را می بايست يکی از مفاخر برجسته و کم نظير تمدن اسلامی به طور کلی دانست. شيخ طوسي بنيان گذار يک مکتب فکری است که دامنه تأثير آن برای هميشه در تاريخ تشيع باقی ماند. از مهمترين ويژگيهای او، تخصص در دانشهای متعدد روزگارش و تأليف آثار متنوع و متعدد است. اما در عين حال اين تنها ويژگی شيخ طوسي نيست؛ وی مهمتر از همه به دليل ارائه يک منظومه کامل از انديشه شيعی و بر اساس مبانی اجتهادی بايد مورد توجه قرار گيرد. دوران وی دوران سرنوشت سازی برای تشيع امامی بود و وی نيز با درکی درست از شرايط سياسی، اجتماعی و فرهنگی دورانش کاری سترگ را سامان داد. اگر بخواهيم شخصيتی تأثير گذار همانند او را در ميان اهل سنت مثال بزنيم، تنها می توان به همشهری خود او غزالي اشاره کنيم. گرچه دانش و منش غزالی شهرتی جهانگير را برای او به ارمغان آورد و در ايران غزالی حتی امروزه نيز شهرت و اعتبار فراوان دارد، اما متاسفانه شيخ طوسي آن طور که بايد و شايد در ميان اهالی فرهنگ و ادب و فکر شناخته نشده است. متأسفانه تعدادی از مهمترين کتابهای او از ميان رفته است و البته جهل و تعصبات فرقه ای در ميان رفتن آن آثار يقينا دست داشته است؛ نه آيا خود او بر اثر همين تعصبات که آتش آن حتی به محل تدريس و مدرس او هم رسيد، ناچار به ترک بغداد شد و راه نجف را گرفت؟ شيخ طوسي در نجف نيز حتی يک روز دست از فعاليت علمی و فرهنگی خويش نکشيد و از قضاء مهمترين شاگردان خود را هم در همين شهر تربيت کرد و حوزه علمی مهمی را در آنجا تأسيس کرد. از شيخ طوسي آثار گرانبهايی باقی مانده است که تا قرنها دست کم در برخی حوزه ها بی مانند باقی ماند و نفوذ و تأثير بلندی يافت. در دانش حديث، دو کتاب از کتابهای چهارگانه حديث از آن اوست. در اين ميان کتاب استبصار وی تلاشی هدفمند و روشمند برای رفع اختلاف احاديث و ارائه منظومه وار مکتب فقهی امامان است؛ در فقه چندين کتاب طراز اول و بنيادگذار نگاشت: النهاية در فقه تفريعی که نخستين اثر روشمند در اين زمينه بود؛ الخلاف، اثر بسيار برجسته ای در فقه خلافی و اختلاف مذاهب که حتی برای ارائه مذاهب اهل سنت نيز اثری کم نظير است و دانش و اطلاع عميق او را بر فقه اهل سنت نيز بازتاب می دهد و المبسوط نخستين کتاب گسترده در فقه استنباطی که در تشيع امامی بی سابقه بود؛ در دانش اصول فقه، کتاب عدة الأصول او هم بی سابقه بود و هم مبانی تازه ای برای اصول فقه و قواعد استنباط و اختلاف حديث ارائه می داد. التبيان او بی ترديد مهمترين تفسير قرآن نگاشته شده از سوی اماميه برای قرنها باقی ماند و در آن هم به دانشهای ادبی و هم به مباحث نظری و تاريخی توجه نشان داده شده است. بی ترديد التبيان يکی از مهمترين تفاسير در گستره تمدن اسلامی است و تأثير آنرا بر بسياری از تفاسير قرآن می توان معاينه ديد. در دانش کلام تنها از ميان آثار باقی مانده او کافی است، کتاب تمهيد الاصول و الاقتصاد او مورد عنايت قرار گيرد. در دانش رجال و تراجم، دو کتاب رجال و الفهرست او کم سابقه، جامع و با نظمی ستودنی است.
متأسفانه از ميان آثار او تنها تعدادی محدود تاکنون به صورت محققانه به چاپ رسيده است و شماری از آثار او نيازمند چاپهای انتقادی و تحقيقی است. خوشبختانه از آثار شيخ طوسي نسخه های خطی بسيار کهنه ای در کتابخانه های ايران، عراق و مغرب زمين در اختيار است و بايد همگی آنها شناسايی شود و در چاپ آثارش به کار گرفته شود. چند دهه پيش کنگره ای به نام شيخ طوسي در مشهد برگزار شد و مقالات تحقيقی خوبی نيز منتشر گرديد؛ اما آن کار دستامد روزگار خود بود؛ امروزه وضعيت در اين زمينه به کلی تغيير کرده است؛ شمار زيادی از نسخه های خطی آثارش شناسايی و در دسترس قرار گرفته است. برخی از تحقيقات مقدماتی درباره اوضاع اجتماعی و سياسی و فرهنگی دوران شيخ طوسي ارائه شده است و درباره مکاتب فقهی و کلامی اماميه تحقيقات بسيار گسترده تری سامان گرفته است. بنابراين هم اينک می توان در اقدامی مشابه، زمينه تحقيق کليه آثار موجود شيخ طوسي، معرفی نسخه های خطی مختلف آثارش، بازسازی انديشه های فقهی، اصولی، کلامی و تفسيريش، بررسی و شناخت منابع افکار و آثارش و تحليلی جامع از نقش و سهم او را در تاريخ تفکر و فرهنگ اسلام و ايران با کاری گروهی عرضه کرد. اين کار البته نيازمند همکاری محققان مختلف در زمينه های پيشگفته است. درباره تاريخ زندگی، مشايخ و شاگردان و تاريخ مکتب و مدرسه او تاکنون تحقيقاتی عرضه شده است؛ مهمترين آنها نوشته هايی از آية الله بروجردي، آقابزرگ تهراني و محقق طباطبايی است. محقق طباطبايي علاوه بر مقاله ای به فارسی، کاری نيمه تمام به زبان عربی داشت که هنوز به چاپ نرسيده است. آقای واعظ زاده هم تحقيق بسيار خوبی درباره شيخ طوسي دارد. درباره التبيان هم دست کم دو کتاب تاکنون به عربی به چاپ رسيده است. در مقدمه های آثار منتشر شده از شيخ طوسي مطالب قابل استفاده کم نيست. يکی از بهترين کارها درباره شيخ طوسي، مقاله محققانه ای از زنده ياد استاد دانش پژوه است که در فرهنگ ايران زمين منتشر شده است. استاد معظم دکتر حسين مدرسی هم در مقدمه ای بر فقه شيعه، مطالب بسيار مهمی درباره فقه شيخ طوسي و زمينه های آن دارند. آقای احمد پاکتچی در کتاب مکاتب فقهی اماميه، به آثار و مآثر مکتب فقهی شيخ طوسي پرداخته است. با اين وصف هنوز جای چندين کار درباره او خالی است. درباره مکتب کلامی و نوآوری های او در دانش کلام هنوز کاری صورت نگرفته است. همينطور آرا و مبانی فقهی و اصولی او مورد تحليل و بررسی همه جانبه بايد قرار گيرد. تأثير او در مکاتب فقهی و کلامی و مهمتر از آن در تاريخ فرهنگی و مذهبی و سياسی اماميه بايد مورد بررسی جامع قرار گيرد. کتابهای الفهرست و الرجال او مورد مداقه همه جانبه قرار نگرفته و می بايست کاری مستقل درباره هر يک ارائه شود. درباره التبيان هنوز مطالعات بسياری بايد سامان گيرد: منابع تفسيری، شيوه او و نوآوری هايش در دانش تفسير. سهم شيخ طوسي در حديث و بررسی دقيق آثار و منابع آنها نيز بايد مد نظر قرار گيرد. کار سترگ استاد مدرسی درباره ميراث مکتوب شيعه گامی مهم در اين راستاست. درباره شيخ مفيد و شماری ديگر از دانشمندان اماميه، تحقيقات مهمی در مدارس خاور شناسی و اسلام شناسی ارائه شده است، اما درباره شيخ طوسی کاری جدی و مستقل به زبانهای اروپايی تاکنون منتشر نشده است.
نويسنده اين سطور مجموعه مقالاتی درباره شيخ طوسی در دست تحرير دارد که برخی از آنها نيز تاکنون در حلقه کاتبان منتشر شده است؛ به همين مناسبت از همه محققان و پژوهشگران دعوت می کنم تا با تشکيل کميته ای برای مطالعه همه جانبه آثار و انديشه های شيخ طوسي، و فراهم کردن مقدماتی کنگره ای بين المللی برای شيخ طوسي، گام نخست را بردارند و اميد می برم که مسئولين حلقه کاتبان هم صفحه ای را بدين منظور اختصاص دهند تا زمينه ای باشد برای آغاز و تداوم اين کار بزرگ فرهنگی.