در اينجا قصد دارم نسخه تازه ای را از نمونه ادبيات مجالس نويسی معرفی کنم که آن را در يکی از کتابخانه های خصوصی يمن، سالها پيش پيدا کردم و تاکنون موفق به شناسايی مولف و يا هويت دقيق کتاب نشده ام . البته شناخت نسخه ای که در اختيار من هست، به سادگی امکان پذير نيست و تنها از طريق مقايسه با نسخه های ديگر است که می توان احتمالا در آينده از هويت آن اطلاع حاصل کرد. اين به اين دليل است که در مطاوی نسخه نه نامی از مؤلف و نه نامی از مشايخ مولف و يا مشخصات تاريخی ديگر آمده و به همين دليل طبعا شناسايی در اين موارد به سادگی امکان پذير نيست.
نسخه ای که عکسی از آن در اختيار من قرار دارد، کتابی است به صورت مجالس و در هر مجلس هم صاحب مجالس، کلام را با خطبه ای ( درست به سبک اهل منبر و عظ) آغاز می کند و با ذکر آيات و احاديث و حکايات و اشعاری مطلب خود را دنبال می کند، درست به مثابه مجلس گويی واعظان که از ادبيات و نمونه مجالس آنان اطلاعات خوبی در اختيار است؛ در کتابهای تراجم علمای سنی شهرهای مختلف ايران و از جمله نيشابور و اصفهان و ری ما با موارد بسيار زيادی از مجالس گويی واعظان که عموما از دانش قرآنی وحديثی و تاريخی خوبی نيز برخوردار بوده اند و بيشتر اوقات با صوفيه خراسان نيز پيوند داشته اند، برمی خوريم. هم صوفيان و هم کراميان به اين گونه مجالس بی نهايت علاقمند بوده اند و در ميان علمای شيعه نيز، چنانکه از مطاوی فهرست منتجب الدين و شرح احوال کسانی مانند ابوالفتوح رازی برمی آيد[1]، در سده های پنچم و ششم وعظ گويی در ميان علمای اماميه ری و خراسان امری متداول بوده است. کتاب روضة الواعظين فتال نيشابوري خود نمونه ای از مجالس نويسی است.

نسخه ما متأسفانه آغاز ندارد و تنها از نيمه های مجلس ششم آغاز می شود و گرچه نسخه پايان هم ندارد ولی کتاب تا اواخر مجلس شصتم ادامه می يابد . البته هر مجلس تنها چند برگ را شامل می شود. در هر يک از مجالس، مقداری از حکايات و اقوال صوفيانه از صوفيان مشهور خراسانی و غير خراسانی نيز نقل شده که چون همگی آنان از ادوار متقدم تصوف خراسان و جاهای ديگر هستند، نمی توان بر اساس آنها زمان تقريبی کتاب را تعيين کرد؛ ولی به هر حال نسخه ما نسخه ای است کهن، احتمالا از سده ششم و مولف هم البته از رجال سنی است که هم اينک کتاب او در يکی از کتابخانه های شيعی يمن ( کتابخانه غالبی) موجود است. در لابلای مطالب کتاب و در هر مجلس، مانند نمونه های ديگر مجلس نويسی خراسانيان و ديگران، مقدار زيادی شعر عربی روايت شده که بی نهايت حائز اهميت است. در بسياری از موارد هم منبع نقل قولها روشن نيست و مولف با ذکر "قال بعض السادة" مطالب را بيان می کند. اگر روزی تاريخ وعظ گويی ايران نوشته شود، مراجعه به اين نمونه متون بسيار اهميت دارد.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] در مورد ابوالفتوح رازی، نک: مقاله دائرة المعارف بزرگ اسلامی که بخش شرح احوال آن نوشته اينجانب است که با نام مستعار به چاپ رسيده است.