1- فهرست ادبيات معتزله

در رابطه با ادبيات معتزله تا کنون کار مستقلی صورت نگرفته است. البته مقصودم کاری تحقيقی و مستقل در رابطه با کتابهای علمای معتزله در سده های ميانه است؛و الا در کتابهای بروکلمان و سزگين و نيز در فهرستهايی که از تأليفات زيديان معتزلی تاکنون ارائه شده, به صورتهای مختلف اين موضوع مورد توجه قرار گرفته است.

در ميان عربها برخی کارهای نه چندان مطلوب در اين رابطه و بيشتر با نگاه تکنگاشتی درباره برخی از متکلمان معتزله و يا شعر اعتزالی در مصر و بيروت و نقاط ديگر به چاپ رسيده است؛ اما اگر بخواهيم از نوشته های تکنگاشتی در رابطه با متکلمان معتزلی ياد کنيم, البته تحقيقات اسلامشناسان غربی از اهميت قابل توجهی برخوردار است. تاکنون دهها کتاب و مقاله در رابطه با متکلمانی مانند ابراهيم نظام, ابوالهذيل علاف, معمر بن عباد, جبائی ها و از همه مهمتر قاضی عبدالجبار منتشر شده و برخی از آنها در ارتباط با کتابشناسی اين متکلمان تحقيقات خوبی در آثاری مستقل و بيشتر در ضمن کتابهايشان ارائه داده اند. دانيل ژيماره به کتابشناسی ابوعلی و ابوهاشم جبائی در دو مقاله پرداخته که بسيار جالب توجه و تحقيقی است. در کتاب بزرگ استاد فان اس هم همه جا در ذيل نام متکلمان معتزلی از آثار و تأليفات آنان نام برده شده و درباره ماهيت آنها سخن رفته است. در مقالات دائرة المعارف اسلام ليدن و ايرانيکا هم اين توجه هميشه مطرح بوده است. اما با اين وصف تاکنون کاری شايسته کتابهای کلامی و اصولی معتزليان و از جمله زيديانی معتزلی که اولويت کاری آنان تأليف در زمينه کلام بوده است, انجام نپذيرفته بود. اخيرا يکی از محققين جوان اروپايی با توجه به فهرستهای نوينی که از آثار زيديان و نيز معتزله در يمن منتشر شده و نيز بر اساس کاتالوگهای کتابخانه های مهم دنيا و از همه مهمتر کتابخانه های چند کشور اروپايی که از حدود صد و اندی سال پيش ميزبان شمار بسيار زيادی از نسخه های خطی زيدی و معتزلی بوده اند (مانند کتابخانه های موزه بريتانيا, ليدن, برلن, مونيخ, واتيکان, آمبروزيانا و...) دست به تأليف کاتالوگ بسيار مهم و در عين حال دقيقی برای نسخه ها و عناوين کتابهای مؤلفان معتزلی و نيز مؤلفان زيدی / معتزلی زده و فهرستی از نسخه های اين نوع آثار را که در کتابخانه های عمومی و خصوصی کشورهای اسلامی و غربی و از همه مهمتر يمن و نيز سن پترزبورگ(روسيه) موجود است, با نظامی بر اساس نام متکلمان و دانشمندان معتزلی و زيدی(باکتابشناسی و نسخه شناسی دقيق) عرضه کرده است. در مورد زيديان البته تنها به کسانی پرداخته که در زمينه علم کلام دست به تأليف زده و آثاری از خود بر جا گذاشته اند. اين کتابشناسی در نوع خود بی نظير و با تنظيم و ترتيب بسيار جالب و دقيق و همراه با کليه مآخذ احوال و آثار و با ارجاع مستمر به منابع قديم و جديد و فهارس نسخه های خطی تدوين شده است.

اين فهرست طبعا به دانشمندان کمک می کند تا با نسخه ها و تأليفات کلامی معتزلی و زيدی آشنايی بيشتری پيدا کرده و به ويژه در رابطه با نسخه های موجود از کتابهای زيدی در کشورهای غربی و از جمله مجموعه بسيار مهم گلاسر و آمبروزيانا آشنايی بيشتری پيدا کنند. اين کار در سال 2007 به زبان انگليسی منتشر خواهد شد .

2- کتاب التذکره ابن متويه

ابن متويه از نامدارترين متکلمان معتزلی مکتب بهشمی و از پيروان مکتب قاضی عبدالجبار همدانی است که تاکنون از وی سه مجلد از کتاب ( تعليق ) المحيط بالتکليف در بيروت توسط محققان غربی به چاپ رسيده است . مجلد چهارم نيز زير چاپ است .

اين کتاب شرح گونه ای است از کتاب المحيط قاضی عبدالجبار . استاد مادلونگ در مقاله خود در دايره المعارف درباره او و کتابهايش بحث مختصری کرده است ؛ اما با اين وصف درباره او کمتر اطلاعی در دست است و حتی نام او هم با اشتباهاتی در جلد اول کتاب المحیط عنوان شده است . البته او را شاگرد قاضی عبدالجبار دانسته اند و از کتاب الکفايه او در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحديد نقل شده است . از کتاب التحرير او هم در المعتمد ملاحمی استفاده شده است . اما مهمترين تأثير ابن متويه در منابع معتزلی / زیدی بعدی , در خصوص نقلهايی است که از وی درباره مباحث فلسفی علم کلام و در حقيقت مباحث اللطيف من علم الکلام / دقيق الکلام کرده اند ؛ در موضوعاتی مانند جواهر و اعراض و مباحث توليد و اعتماد و غيره . اين نقلها به کتاب التذکره فی الجواهر والاعراض وی مربوط می شود که چنانکه می دانيم تنها جلد نخست آن , سالها پيش بر اساس نسخه يمنی در قاهره منتشر شده است . هم اکنون استاد دانیل ژيماره تمامی کتاب را مورد تصحيح قرار داده و چنانکه خود ايشان به نويسنده اين سطور متذکر شدند , اين کتاب بناست در دار المشرق بيروت منتشر شود . اين کتاب در سطح بسيار وسيعی توسط نويسندگان يمنی زيدی مورد استفاده قرار گرفته است , همانند المهدی لدين الله احمد بن يحيی المرتضی در کتابهای خود . از اين کتاب شرحی کهن از سده ششم قمری در کتابخانه مرحوم اصغر مهدوی موجود است که متأسفانه مجهول المولف است و از آن عکسی هم در دانشگاه تهران يافت می شود . خوشبختانه محقق سختکوش آلمانی خانم زابينه اشميتکه اين کتاب را همراه مقدمه و فهارس بسيار خوب به صورت فاکسيميله در دست انتشار دارند . با انتشار اين کتاب آشنايی ما با انديشه های فلسفی متکلمان معتزلی بی ترديد فزونی خواهد يافت . گرچه در اين باره تا کنون تحقيقات متعددی توسط محققان غربی صورت پذيرفته ولی هنوز بسياری از اين تحقيقات , از نسخه های زيدی / معتزلی جديد يمن استفاده کاملی نکرده اند و منابع آنان هنوز مورد بررسی و شناسايی دقيق قرار نگرفته است .

3- کتاب التوحيد ابومنصور ماتريدی

اخيرا موفق شدم نسخه ای از کتاب التوحيد ماتريدی چاپ جديد استانبول را به دست آورم . اين کتاب سالها پيش در بيروت و توسط دار المشرق و با تحقيق فتح الله خليف منتشر شده بود , آن هم بر اساس تنها يک نسخه متعلق به کتابخانه کمبريج .

متأسفانه تاکنون نيز نسخه ديگری از اين کتاب پيدا نشده و محققان طبع جديد ناچار شده اند از همان تک نسخه برای اين تحقيق جديد استفاده کنند . اين کتاب مهمترين تأليف ماتريدی , متکلم نامدار سنی و پيشوای ماتريديان است که سنيان حنفی در عقايد از او پيروی می کنند . چاپ جديد به دلايل متعدد بر چاپ قبل مرجح است و استفاده از اين کتاب را آسانتر می کند . با وجود تأثيری که اين کتاب در کلام سنی و ماتريدی داشته , اين امر که تنها يک نسخه از آن باقی مانده , اندکی غريب می نمايد . البته از ماتريدی کتاب بزرگ تفسير قرآن و يکی دو نوشته منسوب و نه چندان مهم هم باقی مانده ولی در مقايسه با کتاب تفسير و نيز نوشته های مفقود وی که تنها از عناوين آنها با خبر هستيم , بايد گفت که کتاب التوحيد از اهميت بيشتری برخوردار است . خوشبختانه تفسير ماتريدی که تاکنون تنها چاپهای ناقصی از آن در اختيار بود , از چند سال پيش از سوی مرکز اوقاف ترکيه در حال تحقيق و نشر است که بی ترديد سند مهمی از اين متکلم برجسته و نويسنده نامدار سنی قرنهای سوم و چهارم خواهد بود . درباره کلام ماتريدی به زبان عربی چندين تک نوشت موجود است , اما در سالهای اخير چند تحقيق خوب در مغرب زمين چاپ شده که يکی هم از سوی انتشارات بريل منتشر شده است . از چند سال پيش چاپ کتابهای کلام ماتريدی در دستور کار برخی از محققان قرار گرفته است . در يادداشتی ديگر شايد به اين موضوع برگردم . اما اينجا علاقمندم تنها درباره کتاب التوحيد يکی دو نکته را متذکر شوم . کتاب التوحيد تأثير قابل ملاحظه ای بر کتاب تبصره الادله ابوالمعين النسفی , نويسنده نامدار ماتريدی سده پنجم داشته است و چنانکه می دانيم کتاب نسفی از مهمترين نمايندگان کلام ماتريدی است که تا امروزه مورد مراجعه است و از مهمترين منابع انديشه های کلامی سنی قلمداد می شود . از طريق کتاب التوحيد ماتريدی با انديشه های کلامی معتزليان و متکلمانی همانند ابن راوندی و ابو عيسی وراق و بسياری ديگر آشنا می شويم . اين کتاب برای شناخت انديشه های معاصر معتزلی خراسانی ابومنصور يعنی ابوالقاسم بلخی نيز بسيار مفيد است و پيداست که ابومنصور با دقت از محتوای آثار معتزلی بهره می گيرد . از خلال رديه هايی که بر انديشه های معتزلی دارد , به خوبی می توان تمايز ميان متکلمان سنت را با متکلمان معتزلی دريافت و البته اين امر نيازمند مطالعه دقيق اين کتاب است . بی ترديد با فقدان بسياری از منابع معتزلی و کلامی متقدم , می بايست مدعی شد که کتاب ماتريدی جزء مهمترين منابع کلامی کهن است که از طريق آن می توان به تمايز ميان انديشه های مختلف کلامی و معتزلی پی برد . به ويژه به دليل قدمت کتاب و معاصر بودن مولف با بزرگترين متکلمان معتزلی اوائل سده چهارم مانند ابوهاشم جبايی و ابوالقاسم بلخی و نيز با متکلمان سنی مانند ابوالحسن اشعری , اين کتاب می تواند ما را با فضای بحثها و جدلهای وابسته به مباحث کلامی و الهيات در اين دوره حساس از تاريخ علم کلام آشنا کند .

اما طرفه تلاش محققان کتاب در اثبات ترک بودن ابومنصور ماتريدی است که بنا بر برخی منابع گفته شده عرب تبار بوده , اما محققان کتاب در ادبيات وی نوعی " لحن " ترکی يافته اند . اگر در همه اين امور بتوان ترديد کرد اما ظاهرا کمتردر فارسی دانی ماتريدی بتوان ترديد روا داشت .

4- جلد آخر كتاب كلام و جامعه

متخصصان تاريخ علم کلام اسلامی و علاقمندان به اين رشته از مطالعات به خوبی با عنوان کتاب استاد فان اس درباره علم کلام در دو قرن دوم و سوم اسلامی آشنايی دارند . عنوان کتاب به خوبی نشان دهنده رويکرد مولف است : کلام و جامعه .

بی ترديد تاکنون در تاريخ تحقيقات کلامی کتابی همسنگ اين کتاب تدوين نشده است ؛ گرچه نبايد تلاشهای شماری از نويسندگان غربی در رابطه با موضوعات و شخصيتهای کلامی را که به صورت تک نوشت نوشته شده است , نا ديده گرفت ؛ کسانی مانند مايکل کوک , مونتگمری وات , دانيل ژيماره , ميشل آلارد , قنواتی , مادلونگ و اشميتکه . اين محققان و شماری ديگر از اسلام شناسان غربی تلاشهای فراوانی برای ارائه متون و تحليل تاريخ علم کلام و فرق مذهبی اسلامی داشته اند و هر يک در شعبه تخصصی خود , در شمار بهترين محققان هستند . کتاب فان اس به دليل اينکه رويکردی جامع به تاريخ علم کلام در دو سده نخستين , يعنی حساسترين دوره تاريخ تحولات مذاهب اسلامی و شکل گيری علم کلام دارد , جايگاهی ويژه در اين ميان دارد . رويکرد استاد فان اس به تاريخ علم کلام رويکردی مبتنی بر تحليل تاريخی و جامعه شناختی است و می کوشد مسائل علم کلام را در بستری تاريخی و جامعه شناختی مورد تحليل قرار دهد . در عين حال استاد فان اس می کوشد مسائل کلامی را با نگاهی پديدار شناسانه مورد تحليل قرار دهد و آنها را به عنوان مسئله هايی با ساختاری فلسفی مطالعه کند . شايد يکی از وجه مميزات کارهای استاد فان اس با برخی از محققان ديگر در همين امر باشد .

گرچه در ايران , مصر و ساير کشورهای اسلامی مطالعات جدی درباره تاريخ علم کلام صورت می گيرد و تصحيحات و کتابشناسی های متعددی درباره متون کلامی انجام می پذيرد , اما درک و رويکرد تاريخی همراه با نقد تحليلی متون در بستری جامعه شناختی , چيزی است که در جوامع ما هنوز به مقدار لازم جا نيافتاده است و گاه مسبب مشکلاتی در سطوح مختلف انديشه و رفتار می شود .

ساختار کتاب , بر اساس شهرها و بومهای مختلف اسلامی در دو قرن دوم و سوم قمری و بررسی رجال و مکاتب مختلف مذهبی و کلامی اسلامی در بستر سير تاريخی است و بدين وسيله استاد فان اس , اهميت بوم / مکاتب شهری را در تحول انديشه کلامی و مذهبی در آغاز اسلام معاينه نشان می دهد . گستره کتاب همه مذاهب و مکاتب اسلامی را پوشش می دهد و در مورد رجال برجسته مکاتب کلامی , همه چيز را درباره شرح حال و آثار و عقايد آنان مورد تحليل قرار می دهد , کسانی مانند هشام بن الحکم که هنوز حتی يک تحقيق خوب درباره وی به زبان فارسی و حتی عربی وجود ندارد و پيشوايان اعتزال و اباضيه و مرجئه و ديگران .

يکی از مهمترين کارهای استاد فان اس در اين کتاب ترجمه بخشهای زيادی از منابع مرتبط و پاره هايی از منابع کلامی به زبان آلمانی در دو جلد پايانی اين کتاب است . اين کار به ويژه برای آشنايی محققان غربی با منابع و اصطلاحات کلامی بسيار سودمند است و زمينه را برای معادل يابی و مفهوم سازی اصطلاحات کلامی در زبانهای غربی توسعه می دهد .

اخيرا استاد فان اس به مولف اين يادداشت متذکر شد که در حال تدوين آخرين مجلد اين کتاب درباره تحليل کتابشناختی منابع کلامی و کتابهای ملل و نحل و مقالات نويسي است و در اين مجلد می کوشد ادبيات فرق نويسی و زمينه های آن را مورد مطالعه همه جانبه قرار دهد .
موفقيت استاد را از خداوند خواستارم .