خلاصه مقاله: در اين مقاله ما درصدد هستيم تا ماهيت کتاب بصائر الدرجات که منسوب به محمد بن الحسن الصفار، از محدثان برجسته امامی در نيمه دوم سده سوم قمری است را مورد مطالعه قرار دهيم. به همين دليل ناچار هستيم که در آغاز توضيحی درباره موضوع اين کتاب به دست دهيم و کتابهای ديگری را هم که تحت همين عنوان در ادبيات امامی شناخته می شوند، مورد بررسی اجمالی قرار دهيم. آنگاه به مسئله انتساب اثری با اين عنوان به صفار می پردازيم و ريشه اين انتساب را مورد مطالعه قرار می دهيم. برای ادامه بحث ضروری است تا نظری به جايگاه احاديث صفار در کتابهای حديثی اماميه داشته باشيم و به ويژه ميزان و گستره احاديث مشابه با موضوع کتاب بصائر الدرجات را در ادبيات حديثی اماميه بررسی کنيم و به ويژه نسبت آنرا با احاديث مشابه سعد بن عبد الله اشعري، نويسنده يک بصائر الدرجات ديگر مورد ارزيابی قرار دهيم. پس از آن، با بررسی نسخه موجود اين کتاب که به چاپ رسيده و بحثهايی که درباره نسخه های متفاوت اين کتاب مطرح شده است، به مشکلات موجود در نسخه های کنونی بصائر خواهيم پرداخت. در دنباله ميزان نقل از اثر موجود را در ادبيات اماميه بررسی می کنيم. پس از اين بخش، برای ارائه راه حلی برای مشکلات مطرح شده، چند پيشنهاد مختلف را ارائه می دهيم و از آن ميان با ذکر پاره ای قرائن می کوشيم که يکی از پيشنهادات را به عنوان راه حل قابل قبول تر برای حل مشکل انتساب کتاب بصائر الدرجات مورد ارزيابی قرار دهيم. بدين وسيله به گمان ما اين تحقيق می تواند ماهيت کتاب بصائر الدرجات و هويت نويسنده آن را روشن کند.
به طور خلاصه نظر نويسنده اين مقاله در مورد کتاب بصائر الدرجات اين است که اين کتاب در شکل فعلی آن تنها از سده ششم قمري مورد عنايت بوده و نسخه های آن به صفار منسوب شده است. پيش از آن تنها به شکل بسيار محدودی اشاره ای به کتابی از صفار با عنوان بصائر الدرجات در برخی منابع امامی ديده می شود؛ اما آن کتاب ارتباطی با متن موجود ندارد. کتاب بصائر الدرجات صفار (اگر اصل انتساب این عنوان به او ثابت باشد) ظاهرا متنی کوچک بوده که عملا مورد روايت گسترده قرار نگرفته، اما در عوض دستمايه ای برای تأليف و روايت کتابی از سوی محدث امامی معاصرش، محمد بن يحيی العطار القمي قرار گرفته بوده، که به نوبه خود پايه کتاب بصائر الدرجات موجود را تشکيل می دهد. عطار بر اساس شیوه استخراج نویسی محدثان متن کتاب را بر اساس کتاب بصائر الدرجات سعد بن عبد الله اشعري سامان داده بوده است. متن محمد بن يحيی العطار، در طول زمان به تدريج گسترده تر شده و از منابعی که الهام بخش تکميل آن بوده، از جمله کتاب الکافي محمد بن يعقوب الکليني است. از شماری منابع ديگر هم تعدادی احاديث به اين کتاب تزريق شده است. اين کتاب از جمله منابع کتاب موسوم به دلائل الامامة و نيز کتاب مجهول الحال عيون المعجزات است و در سده ششم تنها قطب الدين راوندي از آن بهره برده بوده و ابن شهر آشوب آنرا ظاهراً در دست نداشته است (با وجود اینکه ابن شهر آشوب از اين کتاب در معالم العلماء، ص 137 به صورت بصائر الدرجات في علوم آل محمد ياد می کند). از ديگر سو در همين سده نويسنده کتاب الثاقب في المناقب، با وجود اينکه از اين متن بدون نام بردن از آن بهره برده، اما هيچگاه هم آن روايات را به محمد بن الحسن الصفار نسبت نمی دهد. در سده بعد ابن طاووس هيچگاه از اين کتاب در آثار متعددش نامی نمی برد. اما بعد از آن در آثار حسن بن سليمان الحلي (المحتضر، ص 20) و مشارق انوار اليقين رجب برسي (ص 343) و آثار بعدی و به ويژه در دوران صفوی عنايت به اين کتاب شدت می گيرد. فقيهان شيعه با وجود اهتمامی که به روايات محمد بن الحسن الصفار، در مقام نقل روايات فقهی داشته اند، ابدا کتاب بصائر الدرجات را مشمول اين توجه قرار نمی دادند، و حتی با وجود تأثير کتاب بحار الأنوار بر ادبيات حديثی پس از دوران صفوی، اين کتاب بيشتر مورد توجه محافل محدثان و اخباريان ( مانند الفوائد المدنية، ص 210 ، 246) و گرايشات حديث گرا با تمايلات غلو آميز شيعی و تفسيرهای باطنی و تأويلی از تشيع و ولايت و امامت، مانند محافل شيخيه و برخی جريانات تصوف شيعی قرار گرفته است. به ويژه در نيمه دوم قرن چهاردهم در نجف و با چاپ و انتشار کتابهای مشابه، نوعی ادبيات حديث گرا در آن مرکز معزز علمی و فقهی ايجاد شد که اثر خود را به تدريج در حوزه قم هم گذاشت. اين روند در سالهای اخير تشديد شده است. با این وصف این نکته را باید افزود که احادیث ریشه های اولیه این کتاب به روایت محمد بن یحیی العطار به طرق مختلف یا مستقیماً و یا از طریق بهره گیری مستقیم از کتاب مرتبط با آن یعنی بصائر سعد بن عبد الله اشعری و یا از طریق بهره گیری با مدل استخراج نویسی از روی روایات یکی از دو بصائر الدرجات یاد شده مورد استفاده وسیع کلینی در کتاب الحجه کافی و برخی آثار شیخ صدوق و محدثان بعدی قرار گرفته و مستندات آن به عصر مشایخ کلینی و مشایخ مشایخ کلینی باز می گردد. بدین ترتیب بخشی از روایات این کتاب مستقیم و یا غیر مستقیم قرن ها مورد اعتماد محدثان برجسته امامیه قرار داشته است.