سال ۱۹۹۹ م السيد محمد الشاهد در قاهره متنی در دانش کلام معتزلی منتشر کرد به نام الکامل في الاستقصاء فيما بلغنا من کلام القدماء. اين متن کلامی از اين جهت اهميت دارد که اولا يکی از آخرين کتابهای کلامی معتزلی غير زيدی/امامی است که به دست ما رسيده است و از ديگر سو دليل اهميت آن اين است که يکی از نمايندگان مکتب ابو الحسين بصري است و در اين کتاب اختلافات ابو الحسين با مکتب بهشمي مورد بحث قرار گرفته است. محقق کتاب اين متن را منتسب به شخصی به نام تقي الأئمة والدين مختار بن محمود العجالي المعتزلي مشهور به تقي الدين النجراني از علمای سده هفتم قمري منتشر کرد. نسخه اساس کار او نسخه کتابخانه ليدن است که از ديدگاه محقق نسخه ای منحصر به فرد قلمداد می شود. از آن زمان همواره در تحقيقات کلامی بدين کتاب با همين عنوان و با همين انتساب اشاره می شود. در مقدمه کتاب، حدود پنجاه صفحه مطالب بی ربط و با ربطی را سر و هم کرده است تا درباره هويت کتاب مطالبی را عرضه کند. در اين راستا وی به پاره ای از نکاتی که از سوی پرفسور مادلونگ در ارتباط با اين کتاب و يک کتاب ديگر که با اين کتاب مرتبط است (کتابی با عنوان المجتنی يا المجتبی) در مقدمه المعتمد محمود الملاحمي ارائه شده ايراد گرفته و دست آخر هم مطالب متناقضی را به عنوان نتايج بحث خود عرضه کرده است. واقعيت اين است که تنها از همه آنچه که او در مقدمه کتابش گفته است يکی درست است و آن اينکه اين کتاب موسوم است به الکامل في الاستقصاء فيما بلغنا من کلام القدماء. اما همه آنچه که او درباره نام و هويت نويسنده و يا عصر وی و نيز ارتباط اين کتاب با کتاب ديگری موسوم به المجتني/ المجتبی گفته است اشتباه اندر اشتباه و خلط عظيم است. البته نام کتاب به وضوح در مقدمه مؤلف کتاب در نسخه خطی ليدن آمده و جای ترديدی درباره آن نيست. همه اين مطالب را گفتم برای اينکه اينجا اشاره کنم به اينکه اين کتاب همينک با تصحيح نويسنده اين سطور و پروفسور زابينه اشميتکه در دست آماده سازی نهايی است و انشاء الله به زودی منتشر خواهد شد. دليل تصحيح و انتشار دوباره اين متن اين است که اولا نسخه اين کتاب تنها منحصر به کتابخانه ليدن نيست، بلکه نسخه ای ديگر از آن در صنعاء موجود است که اقدم از نسخه کتابخانه ليدن است و ريشه و نسخه اساس آن که از ايران بدانجا رفته در گواهی پايان نسخه روشن است و مشکلات تصحيح پيشين را می توان با آن حل کرد. از ديگر سو، تصحيحی که الشاهد از متن به دست داده بسيار تأسف برانگيز و برخوردار از اشتباهات است. در تصحيحی که در دست انتشار است، نه تنها نسخه صنعاء در اختيار بوده، بلکه ديگر بار متن اين نسخه را با نسخه ليدن مقابله کرده ايم و نيز با نقلهايی که از اين کتاب در متون بعدی آمده است و به طور روشن با کتابهای ابن الوزير که از اين کتاب به واسطه کتاب المجتبی/ المجتنی نجم الدين مختار بن محمود الزاهدي الغزميني المعتزلي نقل می کند. وانگهی همينک شناخت ما از ابو الحسين بصري و محمود الملاحمي و آثار آنان بسيار بيش از گذشته است و متنهای مهمی از هر دو همينک در اختيار است که پيشتر در دسترس نبود. ما از همه اين متنها برای تصحيح متن کتاب الکامل بهره گرفته ايم. اما نکته جالبتر بحث انتساب و زمان حيات نويسنده کتاب است. بر خلاف آنچه که در چاپ پيشين نسبت به اين موضوع ارائه شده و محقق کتاب، نويسنده را " تقي الأئمة والدين مختار بن محمود العجالي المعتزلي مشهور به تقي الدين النجراني از علمای سده هفتم قمري" فرض کرده است، همينک به خوبی می دانيم که نويسنده اين کتاب شخصی است به نام "تقي الدين/الأئمة ابو المعالي صاعد بن أحمد العجالي الأصولي"، متکلمی معتزلی در نسل شاگردان محمود الملاحمي الخوارزمي و متعلق به سده ششم قمري. بدين ترتيب با عدم دقت و خلط ميان شخصيتها و دوره های زمانی کتابی که متعلق به سده ششم بوده به حساب سده هفتم گذاشته شده است و مامی دانيم که در مسائلی همچون تحولات تاريخی باورهای کلامی تا چه اندازه مسئله تاريخگذاری اهميت دارد؛ به ويژه در اين مورد خاص که سده ششم دورانی تأثير گذار و سرنوشت ساز برای گسترش تفکر کلامی ابو الحسين بوده است. به هر حال با انتشار تصحيح جديد بر اهميت اين کتاب در تحقيقات کلامی افزوده خواهد شد. در اين مورد مقاله ای که نويسنده اين سطور در اين باره نوشته است، توضيحات کامل را در اين خصوص ارائه می دهد که انشاء الله در دسترس قرار خواهد گرفت.