ابوبکر ابن العربي (د. ۵۴۳ق)، دانشمند مالکی مذهب اندلسی[۱] نامداری است که آثار بسياری از وی بر جای مانده است. شماری از اين آثار در فقه، اصول فقه و تفسير است. بخشی نيز در رابطه با مسائل کلامی است. وی بر مذهب اشعری بوده و از جمله آثار مهم او بايد قانون التأويل و نيز العواصم من القواصم را نام برد. ابن عربی در سفر به شرق، محضر غزالی را درک کرده و از وی استفاده کرده بوده است. چنانکه می دانيم، در بخشی از کتاب العواصم من القواصم، وی به موضوع مواقف صحابه در فتنه ومسئله صفين پرداخته است. مدتهاست که موضع او به عنوان موضعی ضد شيعی، مورد بهره برداری سلفيان قرار می گيرد و به دليل انتشار اين بخش توسط محب الدين خطيب، به عنوان رديه ای بر عقايد شيعه اين کتاب از شهرت بسيار زيادی در ميان سنيان برخوردار شده است. ابن عربی در عين حال به دليل علائق حديثی اش، به شرح و تفسير کتابهای حديثی سنی علاقمند بود. در اين ميان الموطأ مالک بن انس را به دليل اينکه اين کتاب منبع مهم فقه مالکی است، شرح و تفسير کرد با عنوان القبس که به چاپ رسيده است. در عين حال شرحی نيز بر سنن ترمذي دارد با عنوان عارضة الإحوذي که بسيار مشهور است و بارها به چاپ رسيده است.

آنچه گفتيم در رابطه با ابن عربی مالکی بود. اما نکته جالب اينکه برخی مواضع مخالف شيعه او مورد انتقاد يکی از دانشمندان معروف زيديه در يمن قرار گرفته است. اين دانشمند که در سده هشتم و اوائل نهم می زيسته است، البته کتاب العواصم او را نقد نکرده، بلکه به فصلی از گفتار ابن عربی در کتاب عارضة الإحوذي اشاره کرده و در کتابی نسبتا بزرگ ردی بر آن تنظيم کرده است که تاکنون منتشر نشده است. در اين ياداشت قصد معرفی اين رديه را داريم که شايسته است منتشر شود. احتمالا به دليل اينکه شافعيان يمن، اشعری مذهب بوده اند، کتاب عارضة الإحوذي به عنوان تأليف يک دانشمند اشعری در آنجا از رونقی برخوردار بوده است و به هر حال مطالب ضد شيعی اين کتاب نظر مؤلف ما را به خود مشغول داشته بوده است.

در ابتدا به معرفی مؤلف اين رديه می پردازيم: الإمام الهادي بن إبراهيم بن علي بن المرتضى بن المفضل بن منصور بن محمد العفيف بن المفضل الكبير بن عبدالله بن علي بن يحيى بن القاسم بن الإمام الداعي يوسف بن الإمام المنصور بالله يحيى بن الإمام الناصر أحمد بن الإمام الهادي يحيى بن الحسين (د. ذي الحجة ۸۲۲ق) [۲] که تاکنون از آثارش دو کتاب به چاپ رسيده است. وی متولد سال محرم سال۷۵۸ ق بوده است. خاندانش اهل علم بودند. وی نزد استادان خاندانش و شماری ديگر از عالمان زيدی عصر تحصيل علم کرد. شماری از مشايخ و استادانش از اين قرارند:

۱-الإمام الواثق بالله المطهر بن محمد بن المطهر

۲-السيد صلاح الدين المهدي بن أحمد بن صلاح بن الهادي بن الإمام إبراهيم تاج الدين.

۳-القاضي عبدالله بن الحسن الدواري، عالم و نويسنده معروف زيدی.

۴-القاضي إسماعيل بن إبراهيم بن عطية النجراني (د.۷۹۴ق).

۵- السيد المرتضى بن علي بن المرتضى (د.۷۸۵ق).

۶- الشيخ محمد بن عبدالله بن ظهيرة [۷۵۱- ۸۱۷هـ] در مكه.

از شاگردانش نيز بايد السيد عبـدالله بن الهادي بن الإمام يحيى بن حمزة (د. حدود۷۹۳ق)، صاحب العقد النضيد في مختصر شرح ابن أبي الحديد را نام برد.

ابن حجر عسقلاني از او در أنباء الغمر بأبناء العمر نام برده و چنين گفته است:

(الهادي بن إبراهيم بن علي المرتضى الحسني الصنعاني الزيدي، عبر بالأدب ففاق فيه، ومدح المنصور صاحب صنعاء، مات يوم عرفة. وله أخ يقال له محمد بن إبراهيم مقبل على الاشتـغال بالحديث، شديد الميل إلى التنبيه بخلاف أهل بيته). وی برادر محمد بن ابراهيم الوزير است که نويسنده ای است بسيار معروف و با وجود اينکه زيدی بوده، اما حتی نزد سنيان هم مورد توجه قرار دارد. اين امر به دليل گرايشات حديث گرايانه و سلفی اوست که به ويژه در کتاب العواصم والقواصم وی که در چند جلد بزرگ منتشر شده، انعکاس يافته است. البته او به دليل انديشه های مخالف با عقايد مشهور زيديان، مورد انتقاد شماری از زيديان قديم و معاصر قرار گرفته است.

الهادي بن ابراهيم الوزير، آثار بسياری دارد، که به چاپ نرسيده است، جز دو کتابش. در اينجا شماری از آنها را نام می بريم:

۱-الأجوبة المذهبة عن المسائل المهذبة. مجاميع (۲۳۷) مكتبة الجامع الكبير الغربية.

۲- التفصيل في التفضيل. رد بر أبوبكر ابن العربي. پس از اين از آن سخن خواهيم گفت.

۳-تلقيح الألباب في شرح أبيات اللباب. نسخه در مكتبة السيد محمد بن عبدالعظيم الهادي.

۴-الجواب الناطق بالحق المبين. در جواب اعتراضات علي بن أبي القاسم بر برادرش محمد بن إبراهيم الوزير.شماره (۴۰) در المكتبة الغربية.

۵-دامغة الدوامغ (قصيدة نونية). نسخه آن موجود است.

۶-درة الغواص في نظم خلاصة الرصاص يا كتاب المصاصة في نظم مسائل الخلاصة. نسخه های زيادی دارد.

۷-نهاية التنويه (نظم ذيل خلاصة الرصاص)، مجاميع (۴۹، ۷۸، ۱۳۷) غربية.

۸-الدرّة الصمصامة جوهرة السادة الأعلام مجاميع ۷۸در غربية (ق۲۹- ۱۳۱).

۹- نهاية التنويه في إزهاق التمويه (منظومة وشرحها). چاپ مركز أهل البيت للدراسات الإسلامية (الطبعة الأولى ۱۴۲۱هـ/ ۲۰۰۰م) صعدة، تحقيق أحمد بن درهم المؤيد وإبراهيم بن مجدالدين المؤيدي.

۱۰- رياض الأبصار في ذكر الأئمة الأقمار والعلماء الأبرار وشيعتهم الأخيار (منظومة)، در مكتبة السيد عبدالرحمن شايم. آن را ديده ام.

۱۱-السلاسل الذهبية في جواب المسائل الهبية، در المكتبة المتوكلية.

۱۲- شريعة الفرات في شرح ما التبس من الأبيات، به شماره (۴۰) علم الكلام، در غربية (ق۱۳۷، ۲۴۶) و نيز در مكتبة السيد المرتضى الوزير.

۱۳- هداية الراغبين إلى مذهب العترة الطاهرين. اخيرا چاپ شده است.

۱۴-كريمة العناصر في الذبّ عن سيرة الإمام الناصر، نسخه به خط مؤلف آن را ديده ام.

۱۵-البروج وأسماء أمير المؤمنين. مرتّب بر حروف الفباء. نسخه خط مؤلف آن موجود است.

۱۶-النفحات المسكية في الأحوال المكّية والأعمال المنسكية، در مكتبة السيد المرتضى الوزير. آن را ديده ام به همراه کتاب شماره ۱۴ در يک مجموعه.

۱۷-نظم خلاصة الفوائد في أصول الدين. اصل کتاب از آن قاضي جعفر ابن عبدالسلام است که به چاپ رسيده است و نظم آن هم موجود است در مكتبة السيد محمد بن حسن الجلال، و نيز در مكتبة السيد محمد بن عبدالعظيم الهادي.

۱۸-نظام جواهر الحكمة المختار من كلام إمام الأئمة، در مكتبة السيد المرتضى الوزير.

۱۹-ديوان شعر، ضمن مجموعه ای در مكتبة السيد المرتضى الوزير.

۲۰-قصيدة رائية في مناسك الحج، در مكتبة السيد علي بن إبراهيم.

۲۱-جوهرة العقد الفريد في التوسل بأئمة العدل والتوحيد، ضمن مجموعه ای در مكتبة السيد عبدالله محمد غمضان.

۲۲-كاشفة الغمة عن حسن سيرة إمام الأمة. عکس نسخه آن را در اختيار دارم.

۲۳- إجازات، ضمن مجموعه ای در مكتبة السيد المرتضى الوزير.

۲۴-منهاج الخيرات إلى اقتطاف نفائس الثمرات (منظومة في فصول) ، ضمن مجموعه ای در مكتبة السيد المرتضى الوزير.

۲۵-الطرازين المعلمين في شرح المفاخرة بين الحرمين المحرمين، ضمن مجاميع مكتبة الأوقاف.

۲۶-الفواتح المسكية والعوارف النسكية في علم البديع. جامع کبير (۶۱ مجاميع)[۳].

او حواشي بر شرح ابن أبي الحديد نيز دارد.

کتاب مورد اشاره در رد بر ابن العربي، کتابی است با نام التفصيل في التفضيل که از نسخه های آن در يمن ياد شده است. اما در اينجا نسخه مورد اشاره من، نسخه ای است از اين کتاب که در ضمن مجموعه ای در کتابخانه علامه روضاتی در اصفهان موجود است، مجموعه ای شامل شماری از کتابهای زيديان و يا مورد توجه آنان و خود نسخه هم در يمن کتابت شده و در واقع از آنجا به ايران منتقل شده است. اين مجموعه که عکسی از آن به لطف استاد روضاتي در اختيار اينجانب است، شامل اين کتابهاست:

۱- کتاب المعيار والموازنة (که نام ديگر آن در نسخه کتاب المقامات والشواهد آمده)، تأليف الشيخ العالم أبي جعفر محمد بن عبدالله الإسکافي، کتابت ۱۰۶۷ق.

۲- کتاب التفصيل في التفضيل، از الهادي بن ابراهيم الوزير. در سه فصل است: يکی نقل کلام ابن العربي؛ ديگری در رد آن و سوم در نقل فضائل حضرت امير (ع) . در اين کتاب که درباره افضليت حضرت امير است بر سايرين و به همين دليل هم با کتاب قبلی يعنی کتاب اسکافی مشابهت موضوعی دارد، مؤلف برای رد عقيده مخالف که وسيله ابن العربي اظهار شده، به شماری از مسائل در همين ارتباط پرداخته است. در برگ ۸ب از ابوالقاسم بستی به عنوان يکی از رجال معتزله نام برده و از کتاب المناقب او (که مقصود کتاب المراتب است) نقل می کند. در اين کتاب، مؤلف بسيار از شرح ابن ابی الحديد نقل می کند و نيز اشاره می کند به کتاب کفاية الطالب کنجی شافعي و آنرا نيکوترين کتاب در فضائل حضرت می داند (۱۰ب) و نيز از کتاب العمدة ابن البطريق ياد می کند (همانجا). وی به واسطه الرسالة النافعة المنصور بالله از ابن بطريق نقل می کند. مؤلف با اين همه به دليل گرايشات زيدی خاص، قائل به توبه عائشه در مورد جنگ جمل است و آنرا عقيده ائمه و سادات زيديه می داند و گفته که خلاف اين مطلب، از ايشان نقل نشده است (برگ ۴ از آخر کتاب). کتابت نسخه در ۱۰۶۵ق.

۳- کتاب الاعتبار وسلوة العارفين از الموفق بالله جرجانی که چاپ شده است. کتابت ۱۰۵۵ق

۴- الحکمة الدرية والدلالات النبوية، کتابی کلامی و ارزشمند از امام المتوکل احمد بن سليمان. درباره اين متن در يادداشتی مستقل سخن خواهيم گفت.
--------------------------------------------------------------------------------

[۱] برای او تکنگاشتهای متعددی نوشته شده و از همه بهتر تکنگاشت عمار الطالبي است درباره او. نيز نک: مقاله دائرة المعارف بزرگ اسلامی.

[۲] برای شرح حال او نک:

لوامع الأنوار مجدالدين بن محمد المؤيدي (ط۱، ۲/۱۳۶، ۲۱۶)، التحف شرح الزلف (ط۳، ۲۸۶)، أئمة اليمن (۱/۲۹۹)، مصادر التراث اليمني في المتحف البريطاني از العمري (۶۱- ۶۳)، البدر الطالع شوكاني (۲/۳۱۶- ۳۱۸)، الضوء اللامع سخاوي (۱۰/۲۰۶)، مصادر عبدالله الحبشي (۱۱۷، ۱۹۵، ۳۲۵، ۳۷۸، ۴۲۰) ؛ أعلام المؤلفين الزيدية وفهرست مؤلفاتهم عبدالسلام الوجيه، ص(۱۰۶۹- ۱۰۷۳).

[۳] نک: عبدالسلام الوجيه، أعلام المؤلفين الزيدية، ذيل شرح حال مؤلف؛ نيز نک: الفضائل، از أحمد بن عبدالله الوزير (د. ۹۸۵ق)، نسخه عکسی آن در اختيار اينجانب است. در آن شماری از آثار الهادي بن ابراهيم را نام برده است.