درباره دعای شريف معروف به دعای ندبه در مطالعات و تحقيقات شيعی تاکنون بررسيهای زيادی صورت گرفته است؛ شايد بيش از همه مرحوم جلال الدين محدث ارموی به اين امر توجه داشت و می دانيم که او خود شرح بزرگی بر دعای ندبه نگاشته بود که تاکنون به طور کامل به چاپ نرسيده و تنها بخشهايی از آن که صورت نهايی نداشته منتشر شده است (نک: ميراث محدث ارموی. من خود در کتابخانه آن مرحوم سالها پيش مجلدات اين کتاب را از نزديک ديده ام. اميد که روزی به طور کامل به چاپ رسد). اصولا شرح و تفسير نويسی بر دعای ندبه سنتی است کم و بيش جديد در ميان شيعه و اين امر البته در مورد اصل اهتمام و شهرت اين دعا نيز در ميان شيعيان صادق است. البته علامه مجلسی خود به اين دعا اهتمام داشته، اما به ويژه در پنجاه ساله اخير عنايت بدان در ايران روز افزون بوده است. اصلا اين متن که به عنوان دعای ندبه مشهور است، از سده ششم قمری به بعد در ميان شماری از شيعيان از شهرتی برخوردار بوده و خاصه ابن طاووس در شهرت بخشی بدان اهتمام ورزيده بوده است. بدين ترتيب اصل اين متن در کتابهای حديثی و يا ادبيات غيبت متعلق به دوران عصر غيبت صغری و اوائل دوران غيبت کبری که از پيش از سده ششم قمری در دست است، نقل نشده و نخستين بار در کتاب المزار ابن المشهدي اين متن ارائه شده و بعدا چنانکه گفتيم از طريق ابن طاووس از شهرت بيشتری برخوردار شده است. البته ناگفته نماند که ابن المشهدي که ظاهرا منبع نقل ابن طاووس هم بوده، خود واسطه ای را در نقل اين دعا نام می برد که او از عالمان امامی در اوائل سده پنجم قمری بوده است، به نام ابو الفرج محمد بن علي‌ بن يعقوب‌ بن اسحاق ‌بن ابي قرّه القنائي الکاتب که اين متن را روايت کرده بوده است. اين شخص که اصلا از خاندانی مسيحی نسطوری در دير قنّای عراق (در جنوب بغداد و بر کرانه دجله) بوده مورد توثيق نجاشي قرار گرفته و درباره او نجاشي می نويسد که بسيار حديث شنيد و بسيار هم حديث نوشت و خود از وراقان مجالس حديث بوده و کتابهای حديثی را برای اصحاب اماميه کتابت و آماده سازی می کرده است. نجاشی می گويد که اين شخص در مجالس حديث با وی مشارکت و همراهی داشته است. پس بنابراين ابن أبي قرّة همعصر و محتملا اندکی بزرگتر از نجاشي بوده و جالب اينکه به کتابهای دعا و اعمال و مناسک دينی توجه داشته و چندين کتاب در اين زمينه نوشته بوده است. محتملا دعای ندبه نيز بخشی از يکی از آثار او (شايد کتاب عمل يوم الجمعة) را تشکيل می داده است. او علاوه کتابی در معرفی مشايخ و رجال ابو المفضل شيباني داشته است که خود اين ابو المفضل در روايت احاديث شيعی گاه محل اتهام از سوی رجاليان شيعی بوده است (در مجموع نک: نجاشي، ص 398). تأليفات ابن أبي قرّة گرچه امروزه در اختيار نيست، اما بخشی از آنها در اختيار ابن طاووس بوده و او مکرر از اين کتابهای دعائی، در آثار خود نقل می کند که اتان کالبرگ به اين روايات و منابع در کتابش اشاره کرده است (البته دعای ندبه را ابن طاووس مستقيما از تأليفات و نسخه های کتابهای اين دانشمند در اختيار نداشته و نقل او با واسطه بوده است). ابن أبي قرّة البته دعای ندبه را خود به نقل از کتابی از ابو جعفر محمد بن الحسين بن سفيان البزوفري نقل می کرده است؛ کتابی که محتملا در زمينه غيبت بوده و البته احاديثی به نقل از او در زمينه غيبت در اختيار است و کاملا پيداست که وی به اين دست احاديث دلبستگی داشته است. درباره اين بزوفري اطلاعات بسيار اندک است و البته ريشه آن اين است که مستقلا در کتابهای متقدم رجالی نامش مذکور نيست، اما روشن است که او از خاندان برجسته بزوفري بوده و روايت شيخ مفيد از او نيز به شکل محدود گزارش شده است. درباره هويت اين شخص نيز تاکنون مطالعاتی سامان گرفته و رجال شناسان شيعی متأخر کم و بيش به مناسبت ذکر نام او بحثهايی درباره هويت او و اينکه چرا نامش در کتابهای رجالی مستقلا ذکر نشده، ارائه کرده اند (درباره او مفصلا در مقاله مربوط به فضل بن شاذان سخن گفته ام، نک: همين سايت). متأسفانه نقل ابن المشهدي اجازه نمی دهد بدانيم منبع و سند بزوفري در نقل روايت دعای ندبه چه بوده است؛ اما ظاهرا آنطور که پس از اين خواهيم گفت اين متن در زمان بزوفري، يعنی در نيمه سده چهارم از شهرت برخوردار بوده و او نيازی به ذکر منبع خود نمی ديده است. محتملا اين متن بدون انتساب به امامان در جامعه اماميه عصر غيبت صغرا شهرت داشته و شايد خود بزوفري هم در روايت و رواج آن و شايد حتی تنظيم و پيشنهاد آن نقشی مهم داشته است. اينکه در آثار دوران آغازين غيبت و نيز در آثار شيخ مفيد و شيخ طوسي متن اين دعا نقل نشده (گو اينکه بزوفري را می شناخته اند و دست کم با برخی روايات و دفاتر حديثی او آشنا بوده اند)، دليلی بر عدم اصالت متن نيست، بلکه از اين دست متون محتملا در آن دوران نمونه های ديگری هم بوده و شايد به دليل شهرت متن در ميان عامه شيعه نيازی به ثبت آن در کتابها نبوده است. نکته ای که بايد اينجا تذکر دهم شهرتی است که بعضا درباره دعای ندبه وجود دارد و آن اينکه اين دعا را منتسب به امام صادق می دانند، که البته انتسابی است بی دليل (مقايسه شود با آنچه علامه مجلسی در زاد المعاد بيان فرموده است). اما در مورد اينکه متن اين دعا انشای امام غائب است ظاهرا به عبارتی از بزوفري استناد شده که در آن اين دعا را "دعاء للصاحب" خوانده است، در حالی که مقصود دعا برای آن حضرت است و نه انشای امام غائب.
به هر حال برخی از عالمان اماميه اصرار داشته اند که متن دعای ندبه را متنی مأثور از امامان قلمداد نمايند، و برخی ديگر آن را متنی متعلق به حلقه وکلا و نائبان اربعه و خاصه در دوران غيبت صغرای حضرت دانسته اند. ما طبعا بر اساس اسناد موجود نمی توانيم به روشنی در اين باره ابراز نظر قطعی کنيم، اما از ظواهر اين متن و صرفا از نقطه نظر تحليل تاريخی می توان گفت که اين متن در شکل فعلی آن متنی است که ظاهرا حال و هوای عصر آغازين غيبت را تداعی می کند و انتساب آن به امامان دوران پيش از غيبت ظاهرا بايد منتفی تلقی شود، گو اينکه همين بررسی نشان می دهد که اين متن بايد ريشه در متنهايی داشته باشد که متعلق به دوران کهنتری بوده که عقايد شيعيان نسبت به ظهور قائم و غيبت او را تداعی می کرده است. از ديگر سو بايد گفت که همين تحقيق نشان می دهد که اين متن متنی بوده است متداول (دست کم نزد گروههايی از شيعيان) و محتملا دليل اينکه بزوفري سند آن را نقل نکرده بوده نيز همين بوده و از آنجا که نوعی ارتباط ميان خاندان بزوفري با مسائل عصر غيبت و نواب خاصه برقرار بوده، به هيچ روی بعيد نيست که اين متن به عنوان يک متن پيشنهادی از سوی دستگاه وکالت خاصه، برای شيعيان عنوان شده بوده و بر قرائت آن سفارش شده بوده است؛ به ويژه همانطور که خواهيم ديد اين متن متنی است به سبک مرامنامه نويسی های فرقه ای و مکتبی که محور اصلی آن را روايتی از "تاريخ قدسی" و ارائه تفسيری از آنچه "تاريخ"/ پيشينه آرمانها و سيره رهبران مکتب قلمداد می شود و علاوه بر آن تبيين "سيره عملی" امام / رهبر و در بافتی آخر الزمان انديشی و اسکاتولوژيک تشکيل می دهد . در اين دست متون کوشش می شود که اين چارچوب در ضمن ارائه بندهای "اعتقاد نامه ای" عنوان شود و در ضمن جايگاه و وظيفه کنونی مؤمنان را دقيقا روشن کند و در عين حال، هم نسبت به آينده نجات بخش نويد دهد و هم وضعيت کنونی را در چارچوبی اسکاتولوژيک بيان و تفسير کند. بنابراين در چارچوب قرائتی مبتنی بر چارچوب و شيوه قرائت "تاريخ نجات" می توان اهميت فوق العاده و ارزشمند اين دعاء را در دوران غيبت صغرا و پس از آن و نقش آن را برای شيعيان درک کرد و تفسير نمود. متن دعای ندبه در چنين چارچوبی تدوين شده و گرچه محتملا تحرير کنونی آن در دوران بزوفري و يا اندکی پيش از او، و چنانکه گفتيم به سفارش دستگاه وکالت تنظيم شده، اما بسيار محتمل است که بخشهايی از آن پيشتر در تحريرهای متفاوتی باز در ادبيات شيعی و به شکل مأثور از امامان وجود داشته و به هر حال برخاسته از تعاليم امامان شيعی بوده است؛ کما اينکه اندک تأملی در فقرات مختلف اين متن شريف بر اين امر شهادت می دهد.
دعای ندبه در آغاز متن، تصويری مکتبی و در چارچوب ايدئولوژی مکتب تشيع از سير هدايت انسانی و به طور مشخص هدايت انسان از سوی خداوند و از طريق تعاليم انبياء به دست می دهد و از تک تک انبيای بزرگ ياد کرده و تلاشهای آنان را در امر هدايت و در سلسله هدايت الهی از طريق انبياء و آنگاه از طريق اوصيای ايشان تبيين می کند. در حقيقت دعای ندبه قرائتی است شيعی از تاريخ نجات که در آن سهم انبيای الهی روشن شده و در خصوص پيامبر خاتم به طور خاص بر اين امر تأکيد می شود که تداوم هدايت الهی تنها در چارچوب وصايت حضرت امير و بر پايه روز غدير خم و با تعيين مستقيم حضرت رسول تضمين شده است. در اين متن حضرت امير "حبل الله المتين" و "صراط مستقيم الهی" معرفی شده و بر اين نکته تأکيد شده که حضرت برای تأويل جهاد می کند. با اين وجود در اين دعا با وجود آنکه دقيقا بر آموزه های شيعی درباره امامت و وصايت تکيه شده، اما صرفا بر حقانيت حضرت در قتال با مخالفانش در دوران خلافتش تأکيد ورزيده شده و اشاره ای به مسئله غصبت خلافت و مسائل پيش از دوران خلافت حضرت نشده است و اين امر کم و بيش با وضعيت شيعيان در دوران اوائل عصر غيبت و اهتمام بر تقيه و مناسبات با دستگاه خلافت و نيز ساختار تبليغی و عمومی بودن اين متن بر خلاف يک متن کلامی با مخاطبان محدود تناسب دارد. در دنباله دعا، بر انحراف امت از وصايای پيامبر و انحراف از امامان و "هاديان حقّ" تأکيد شده است. با اين وصف در اين قسمت دعا جدا از حسنين، صرفا به طور کلی از "ابناء الحسين" سخن رفته که نشان آشکاری بر عقيده عموم گروههای اماميه و بر خلاف زيديان است و آنگاه تنها از امام صادق به اشاره ياد شده و از امامان بعد از امام صادق تنها با عنوان کلی "صادقانی بعد از صادق" نام برده شده است. طبعا اين امر نشان می دهد که هسته اصلی متن کنونی بسيار کهنه تر از دوران آغازين عصر غيبت صغرا و تکميل سلسله امامت است و متعلق به دايره وسيعی از شيعيان امامی معتقد به "قائميت" است، شيعيانی که به انحای مختلف به ظهور "قائم/ مهدي" معتقد بوده اند. مضافا با وجود اينکه امکان تغيير در اين قسمت از متن و تحرير نهايی آن بوده، اما به نظر ما تأکيد بر حفظ آن به همين شکل نشان دهنده وجود اين هدف در ورای اين متن بوده که همه شيعيان امامی (در معنای وسيع اين اصطلاح) را و لو با اختلاف در فرقه های مختلف آن چون فطحيه و واقفه و اسلاف اسماعيليان در کنار هم قرار دهد و آنان را بر اهميت مسئله غيبت و قائميت و پيشينه و اصالت اين انديشه در تشيع امامی واقف نمايد، بی آنکه جزئيات اختلافات ميان اين فرقه ها را برجسته کند (مقايسه کنيد با اين عبارت دعا که می فرمايد: "... بل أي أرض تقلک أو ثری أبرضوی أو غيرها أم ذي طوی"، که در آن اشارتی به عقيده کيسانيه و دنباله های فکری آنان هست و بر خلاف نظر برخی ناقدان ابدا مشکلی برای اصالت دعا ايجاد نمی کند). در حقيقت هدف بيان اجماعی است در ميان شيعيان در اواخر سده سوم قمری بر ظهور "قائم"/ مهدي و منعکس کننده اين اتفاق نظر است. بنابراين بلافاصله در همين قسمت دعا، بر مسئله "منتظر" تأکيد می رود و وظائف الهی محوله به او و آنچه او برای تجديد امت و تجديد شريعت و احيای کتاب الله و حدود آن و زدودن تحريفات انجام خواهد داد و اميد به انجام آن از سوی امام از نظر شيعيان می رود را به تشريح بيان می کند، وظايفی که راه را برای زدودن تحريفات از دين و انحرافات هموار می کند، اين امر دقيقا آن چيزی است که در ادبيات شيعی همين دوران از سوی متکلمان بر آن تأکيد می شده و و وظيفه امام را مقابله با بدعتها و انحرافات در دين معرفی می کرده اند و اينکه آن مسيری که در فقه و عقيده و عمل اجتماعی از سوی سنيان/ و دستگاه خلافت سنی انجام شده عملا راه را برای انحراف و تحريف دين فراهم کرده است. فی المثل اگر به متن کهنسال تفسير نعماني از همين دوران دقت کنيم، همين خطوط اصلی کاملا در آن متن نيز مشاهده می شود. درست در همين قسمت از دعای ندبه، نه تنها بر انحراف تاريخی امت تأکيد می رود، بلکه با بيان آنچه "منتظر" انجام خواهد داد عملا به انتقاد وضع موجود از نقطه نظر سياسی و اجتماعی می پردازد و با اشاره و ايماء وضع خلافت حاکم و ديدگاه مؤيدان وضع موجود را به نقد می کشاند. در دنباله اين بخش امام منتظر را به عنوان فرزند حجج الهی معرفی کرده و جا به جا با تعابير مختلف جايگاه امامان و امامت الهی را تعريف می کند. تعبير "إلی متی أحار فيک يا مولاي" و چند تعبير مشابه درست در بخش بعدی نشان از آن دارد که متن نهايی نه در اوائل عصر غيبت صغری و بلکه محتملا در اواخر اين دوران صادر شده بوده است. پس از اين قسمت به طور خاص با تداوم ذکر آنچه امام غائب متصدی انجام آن است، بر اين امر تأکيد می رود که او سلسله هدايت را که از آغاز بشريت آغاز شده تداوم خواهد بخشيد و ضلالت و گمراهی ای که بر خلاف اراده تشريعی الهی در کار امت خاتم به دليل انحراف از خط وصايت و امامت دامنگير آن شده، با نور هدايت الهی خود ديگر بار در آينده نجات محور امت اصلاح خواهد کرد. در عين حال در اين قسمت با ذکر عبارات متفاوتی بر پيوند ميان شيعيان با امام منتظر تأکيد می رود و در حقيقت وظايف مؤمنان را در اين رابطه روشن می کند. بدين وسيله متن دعای ندبه نقش يک مرامنامه را انجام می دهد با اين هدف که شيعيان امامی با وجود مشکل غيبت، همبستگی خود را در پرتو ايمان به امام و اميد به آنچه او در آينده ای نه چندان دور انجام خواهد داد، حفظ کنند. اينجاست که دليل اهميت يافتن اين دعا را در سنت شيعی به درستی می توانيم درک کنيم و کار ويژه آن را دريابيم. در بخش واپسين متن که به صورت دعا و درخواست از خداوند تجلی پيدا می کند، دعا هم متضمن اميد است و هم بيان کننده وظيفه شيعيان؛ هم جايگاه تکوينی و تشريعی امام را در جامعه و در ميان مؤمنان نشان می دهد و هم اينکه وظيفه مؤمنان را در ارتباط با او بيان می کند و در عين حال اميد ورزی شيعيان را با بندهای پايانی اين متن و به صورت ذکر دعاهای مستقيم و درخواست از خداوند بيان می کند.
نکته ای که بايد در پايان متذکر شويم اين است که اين متن خالی از هرگونه گرايشات غاليانه گروههايی از شيعيان در آن دوران است و اين نشان می دهد که اين متن ويژگی وحدت بخش و اجماعی در ميان شيعيان امامی داشته و تحرير نهايی آن با همين هدف صورت پذيرفته است. مرکزيت نهاد وکالت و شيعيان وابسته به اين نهاد در بغداد سده چهارم قمری به طور کلی گرايش به اعتدال در تفکر شيعی را نمايندگی می کردند و اين مسئله با اسناد ديگری که در دست هست، کاملا قابل تأييد است.