اخيرا سيد جواد طباطبایی در يک نوشته ای چنين نوشته:"... با این همه، به اعتباری، می‌توان گفت که حق با طبری بود، زیرا همۀ اقوام دیگری که او تاریخ آنان می‌نوشت در خلافت عربی هضم شدند و از میان رفتند، اما ایران نه تنها ماند، بلکه به کانون نوزایش دورۀ اسلامی نیز تبدیل شد." من نمی دانم مقصود طباطبایی دقيقا چيست؟ نکند فکر می کند مردم سرزمين های مصر و شام در عصر فتوحات...

در سلسله بحث های (امامت و "نظريه" موسوم به "علمای ابرار" ) در طی بيست جلسه به قرائت آقای محسن کديور از بحث "علمای ابرار" پرداختيم . در اين درسگفتارها نشان دادم که شيوه بحث آقای کديور در اين موضوع از شاخص های بحث های علمی در زمينه تاريخنگاری انديشه های دينی و کلامی فاصله دارد و منابع اصلی در اين زمينه مورد توجه ايشان قرار نگرفته است. همچنين قرائت ايشان را از ادوار...

مکرر نوشته ام و گفته ام که یکی از اصلی ترین مشکلات نظری روشنفکری دينی در کشور ما غياب فکر تاريخی در انديشه های شماری از نمايندگان آن است. فکر تاريخی داشتن صرفا توصيه کردن به مطالعه تاريخ و يا اطلاع از تاريخ نيست. کما اينکه کافی نيست بگوييم فهم بشری از همه چيز و از جمله دين در "قبض و بسط" است. فکر تاريخی هم نيازمند آشنایی با تاريخ است؛ تاريخ سياسی و فرهنگی و اجتماعی،...

آقای دکتر سروش قرآن را رؤيای پيامبر و کلام او می داند. اين سخن مطلقا در تمام تاريخ تمدن اسلامی سابقه ندارد. بد نيست ببينيم متکلمان سده دوم قمری که از آنان کهنترين اسناد در اين زمينه باقی مانده چه نظری درباره طبيعت قرآن و وحی و کلام خداوند داشته اند. بالأخره اگر قرآن رؤيای پيامبر و يا کلام او بود بايد دست کم ادبيات دينی سه چهار نسل آغازين بعد از اسلام که هنوز خاطره...

در سال های اخير در دو مجموعه رسائل بسيار ارزشمند شماری از آثار عبد الله بن يزيد الفزاري منتشر شد. اين آثار در سال های اخير کشف شد و اهميت آنها مورد توجه قرار گرفت. عبد الله بن یزيد الفزاري، از متکلمان برجسته و تأثير گذار اباضی مذهب کوفه (و بغداد) در نيمه قرن دوم قمری شريک تجاری هشام بن الحکم بود و با او کاملا آشنا و مرتبط بود و بعدا در بغداد هم در مجلس برامکه با...

آقای مادلونگ در مقدمه مجموعه رسائل عبد الله بن يزيد فزاري بخشی از کتاب الرد علی المجسمة تأليف او را با تعبير "evidently" رديه ای بر هشام بن الحکم فرض کرده. در خود اين متن اشاره ای به هشام نشده و حتی به "رافضه" يا "سبئيه" نيز که معمولا در آثارش ياد می کند اينجا اشاره ای ديده نمی شود. با اين وصف در بخشی از کتاب، فزاري عقايد معتقدان به بداء را به تفصيل نقل و رد می کند. اين شايد...

عبد الله بن يزيد فزاري در کتاب التوحيد في معرفة الله به معرفی گروه های مختلف شيعه در سده دوم قمری تحت عنوان "سبئيه" می پردازد. آنچه او در اينجا می گويد غير از اشاره اش به عنوان سبئيه از چند جهت ديگر هم بسيار مهم است. يکی از حيث اعتقاد آنان درباره جايگاه امام. او می گويد گروهی از شيعيان امام را خدا می پندارند که اشاره اش بايد به گروه هایی از غلات باشد. گروهی ديگر امام...

مجموعه آثاری که از عبد الله بن يزيد فزاري، متکلم اباضی مذهب کوفی/ بغدادی در سال های اخير منتشر شد بيش از هر چيز ديگر تصويری روشن ارائه می دهد از بحث هایی که در جامعه اباضيه و خوارج به طور خاص و جامعه دينی اسلامی به طور عموم در سده دوم در ميان نظريه پردازان مسلمان وجود داشته. بيشتر بحث ها در حول محور ايمان و کفر و داوری درباره عمل مسلمان و ميزان فسق و عدم فسق اوست....

در برخی نوشته هایی که از اجرای احکام شرعی و اجرای شريعت در طول تاريخ اسلامی سخن گفته می شود معمولا بی دقتی زياد ديده می شود. در اينجا مهمترين منابعی را که برای آشنایی با اين موضوع بايد در هر پژوهشی مورد توجه قرار گيرد فهرستوار ذکر می کنم: جدا از منابع عام تاريخی که گاهی به مناسبت، رويه های قضایی و احکام دادگاه های شرع و محاکم قضایی و يا عمل محتسبان و يا دستورات...

شايد هيچ يک از فرق و مذاهب اسلامی از نقطه نظر حفظ آثار و ميراث مذهبی کهنسالشان خوش اقبال تر از مذهب اباضيه نبوده است. اين حکم اگر سده های اول و دوم قمری را در نظر بگيريم حتی بر مذهب غالب و مسلط اهل سنت و جماعت/ اسلاف اهل سنت و جماعت هم صادق است. يکی از مهمترين اسباب آن هم اين است که اباضيه فرقه ای محدود و در حاشيه بوده و توانسته بود به دليل پراکندگی حاشيه وارش نسبت...

اخيرا نزاع و مباحثه ای قلمی ميان دو تن از نمايندگان نوانديشی دينی بر سر "تجديد نظر طلبی" و آثار مترتب بر آن درگرفت. بی آنکه بخواهم در زمينه اين نزاع قلمی و فکری داوری کنم به عنوان يک ناظر همچون گذشته تأکيد مجدد می کنم که مشکل اصلی جريان های روشنفکری دينی با همه اطياف آن در ايران در حدود صد و اندی سال گذشته اين بوده که عموما خارج از نهاد دانشگاه شکل گرفته و به پژوهش...

چند سال پيش هم جایی نوشتم. دامنه فعاليت های کتابشناختی استاد ما شادروان محمد تقی دانش پژوه وسعت فوق العاده ای داشت. از ادبيات فارسی و تاريخ ايران گرفته تا فلسفه و منطق و علم کلام و تا موسيقی و علوم دقيقه و آثار علوی و طبيعيات قديم و گستره وسيع علوم دينی؛ چه در حوزه آثار فارسی و چه در کتابشناسی به زبان عربی. دهها کتاب و متن تصحيح کرد و صدها فهرست کوچک و بزرگ برای...

به همت يکی از ناشران محترم اينک مجموعه مقالات و يادداشت های کوتاه و بلند اين قلم درباره بحث از اعتبار سنجی اصالت و انتساب متون؛ در حديث و کلام و فلسفه و ديگر متون ميراثی اسلامی در يک دفتر فراهم آمده و در دست ويرايش نهایی است. مجموعه ای است از آنچه در سال های قبل در وبلاگ "بررسی های تاريخی" در سايت کاتبان از اين بنده خدا منتشر شده. انتشار کاغذی آن مقالات از آغاز در...

(درباره تأييد اصالت اين متن که به عبد الله بن اباض منسوب است و خطاب به عبد الملک بن مروان نوشته شده در فرسته بعدی بحث خواهم کرد) وأَمّا قولك في شأن معاوية بن أبي سفيان إنّ الله قام معه وعجّل نصره وأفلح حجّته وأظهره علی عدوّه بطلب دم عثمان، فإن تكن تعتبر الدين من قبل الدولة وأن يظهر الناس بعضهم علی بعض في الدنيا فإنّا لا نعتبر الدين بالدولة، فقد أظهر [الله]...

آقای محسن کديور اخيرا در يادداشتی به مناسبت عيد غدير فرموده اند: "اهل سنت ضمن پذیرش خطبه پیامبر (ص) در این مکان و زمان، مفاد آن‌ را غیرمرتبط با شاکله معرفتی اسلام و جانشینی پیامبر (ص) می‌دانند. شیعیان که از آن زمان تا امروز در اقلیت هستند خطبه پیامبر (ص) و دیگر توصیه‌های ایشان را به گونه‌ای درک کردند که پیامبر در این خطبه نه تنها شاکله معرفت اسلامی را از طریق...