لقب كليني به روستاي كُلَين ¹ در مورد انتساب كليني به روستاي كلين , نک : علامه حلی , رجال , ص 18 ؛ ذهبی , المشتبه , ص 553 ؛ صفدي ، الوافي بالوفيات ، 5 / 266 ؛ فيروزآبادي، القاموس المحيط , قاهره , المكتبة التجارية , ماده "كلان "، 4 / 263 ؛ زبيدی , تاج العروس, 9 / 322 ,ماده: " كلان " ؛ نيز نك : مجلسي ، مرآة العقول ، 2 / 2 ؛ بحراني ، لؤلؤة البحرين ، ص 376 ؛ نراقي , عوائد الايام , چاپ سنگی ، افست قم , مكتبة بصيرتي, 1408 ق ,ص 297 ‍؛ نيز نك : بحرالعلوم ، دليل القضاء ، 3 / 126 ؛ امين ، اعيان الشيعه ، 47 / 152 . در ناحيه ( رستاق ) ² برای معنای رستاق , نک : ياقوت , معجم البلدان: 1 / 40 - 41. درقرن سوم ري 17 رستاق داشته , نک : ابن الفقيه, مختصركتاب البلدان ,چاپ ليدن, ص 274 ؛ نيز نک : مقدسی , أحسن التقاسيم , ص 386. پشاپويه ري مربوط مي شود . می دانيم که به اين روستا شماري از علماي شيعه منسوب بوده اند³ نك : طوسي ، رجال ، ص 438 ، 496 ؛ ابن داود ، رجال ، ص 23 ، 248 ، 290 ؛ علامه حلي ، رجال ، ص 18 ؛ زبيدي ، تاج العروس ، 9 / 322 ؛ بحرالعلوم ، فوائد ، 3 / 79 ؛ خوانساري ، روضات الجنات ، 6 / 118 . . اصطخری نام ناحیه پشاپویه را جزء اَعمال ( نواحی ) ری ذکر کرده است⁴ نک : اصطخری , المسالک والممالک , ص 209 ؛ نیز نک : ابن حوقل , صوره الارض , ص 322 ؛ یاقوت , معجم البلدان , 2/894 ؛ صفي الدين البغدادي ، مراصد الاطلاع علي أسماء الامكنة والبقاع ، 3 / 1177 ؛ فيض , گنيجنه آثار قم: 1 / 225 - 226 . . حمدالله مستوفی از آن به عنوان یکی از نواحی چهارگانه ری نام برده است⁵ نک : حمدالله مستوفی , نزهة القلوب , ص 54 . وی می نويسد که "در او سي پاره ديه است , از جمله كوشك و علي آباد و كيلين .. " . همانطور که می بينيم در اينجا , کُلین به صورت کیلین آمده است , ولی در عين حال وی تأکید کرده است که اين روستا از روستاهای بزرگ آنجاست . نام پشاپويه تا امروز هم باقی مانده است ؛ ناحیه واقع در جنوب منطقه ای متصل به جنوب تهران ( غار )⁶ این ناحیه در حدود 45 کیلومتری جنوب غربی تهران , میان رود کرج و رود شور قرار دارد . نک : مقاله هاتوم شیندلر درباره تهران در دایره المعارف بریتانیکا ( چاپ یازدهم , 1911 ) ؛ نیز نک : فرهنگ جغرافیایی ایران , جلد اول ؛ نیز : نشریه آمار عمومی – سرشماری سال 1335 , جلد 2 , تهران و حومه . برای دهستان پشاپويه ؛ نيزنک: جنه النعيم , ص 503 ؛حسين کريمان، ري باستان , 2 / 509 , 614 . اين ناحيه 54 روستا دارد ؛ نک : أسامي دهات كشور, چاپ دوم , 1329 ‍ ش , 1 / 249 . در لغتنامه دهخدا آمده است که دو بلوك غار و پشاپويه از شمال به كوه سه پايه و حومه تهران و كن و از مغرب به شهريار و از جنوب به درياچه قم و كوير و از مشرق به ورامين محدود مي شود . قسمت شمالي آن به غار و قسمت جنوبي به پشاپويه موسوم است , نک : لغتنامه دهخدا ، زير نظر محمد معين و سيد جعفر شهيدي ، چاپ اول از دوره جديد ، 1373 ش , 4/ 4910 , فشاپویه یا فشاویه/ فشافویه نامیده می شود⁷ نک :
A. F . Stahl , < Teheran und Umgebung > , Petermanns Mitteilungen , 1900, PP. 49-54 .
نام این ناحیه در منابع تاریخی عموما به صورتهای تحریف شده ای ذکر شده است . . ده کُلَین در این ناحیه تاکنون باقی است⁸ نک : فرهنگ جغرافیایی ایران , 1/ 183 . در اين مأخذ آمده است که ده کلين جزء دهستان فشافویه , بخش مرکزی ری , شهرستان تهران , 38 کیلومتری جنوب غربی شهر ری , 5 کیلومتری شرق جاده قم . 555 نفر جمعیت دارد . . آبادی دیگری در ناحيه ورامين ِ تهران وجود دارد , به نام کیلین⁹ نک : مقدسي , احسن التقاسيم , ص 400 ؛ زبيدی , تاج العروس , منشورات دار مكتبة الحياة، بيروت، ط 1، 1306 ه‍, 9 / 322 که نباید آن را با کلین اشتباه گرفت¹⁰ یاقوت در معجم البلدان , 5/ 334 از این آبادی نام می برد و آن را نزدیک قوهذ علیا می داند که تا ری شش فرسخ فاصله دارد . قوهذ در منزل اول راه ری به خوار واقع است و در آنجا آب نهرهایی که به نواحی مختلف ری می روند توزیع می شود . بنابراین در مسیر کاروان روی ری به خراسان واقع شده است . در منابع جغرافیایی جدید از آن به گلین یا گلین خالصه نام برده اند ؛ نک : فرهنگ جغرافیایی ایران , 1/ 193 که گفته است آن از دهات تابعه دهستان بهنام سوخته , بخش ورامین , استان تهران در 18 کیلومتری جنوب شرقی ورامین , 2 کیلومتری جنوب جاده خراسان است و 501 نقر جمعیت دارد ؛ نيز نک :أسامي دهات كشور: 1 / 81 ؛ آنندراج ، چاپ هند , 1892, 3 / 53 ؛ توماسک درباره این آبادی می نویسد که در جنوب غربی , در جانب ورامین است به نام کیلین که هنوز هم باقی است . نک :
W . Tomaschek , Zur historischen Topogaphie von Perrien , Wien , 1883, P. 221 .
نيز نک : خوانساري ، روضات ، 6 / 108 . , گرچه گاه کِلين نيز خوانده شده است¹¹ نک : ياقوت , معجم البلدان , 4 / 303. با وجود تأکيد منابع تخصصی در مورد نحوه ضبط نام روستای کلين¹² نک : پيش از اين . , اما در ضبط نام کلينی اختلافی در برخی منابع امامی ديده می شود. اين اختلاف به کيفيت ضبط لام در اين نام برمی گردد¹³ نک : مجلسی , بحار الانوار , 107 / 190 ؛ مقايسه کنيد با : علامه حلی , رجال , ص 18 ؛ نراقی , عوائد الايام , ص 297. اما در مورد اينکه سمعاني ( درگذشته 562 ق) درکتاب الانساب , آن را به ضم كاف وكسر لام می خواند ¹⁴ نک : سمعانی , الانساب , تحقيق عبد الفتاح الحلو، ط 1 , بيروت, 1981 م , 10 / 463 ؛ مقايسه کنيد با : افندی , رياض العلماء ؛ ميرزا محمد تنكابني , قصص العلماء , تهران، مكتبة علمية, ص 396 . , می توان احتمال داد که او در اين مورد ميان کُلَين و کِيلين که هر دو از قرای ری بوده ,خلط کرده است¹⁵ مقايسه کنيد با : زبيدی , تاج العروس , 9 / 322 . .
با توجه به اينكه ظاهرا پدر و يا دست كم خاندان مادري او هم به کُلَين منتسب بوده اند ، احتمالا مي توانيم كلين را محل تولد و نشو و نماي اوليه او تصور كنيم¹⁶ نيز نك : امين ، اعيان الشيعة ، 47 / 152 . . در منابع متأخر از پدر كليني هم به عنوان يكي از عالمان امامي ري و منطقه كلين ياد شده است وگفته اند قبرش در روستاي كلين ري واقع بوده است¹⁷ نك : حر عاملی , وسائل الشيعه؛ خوانساري ، روضات ، 6 / 108 ؛ نوري ، مستدرك الوسائل ، 3 / 526 ؛ قمي ، سفينة البحار ، 2 / 495 ؛ مظفر ، شرح اصول الكافي ، 1 / 12 – 13 ؛ مقايسه کنيد با : نراقی , عوائد الايام , ص 297 . . اما اگر اين خبر درست باشد ، در آن صورت شگفت است كه كليني در الكافي از او روايتي نقل نكرده است ؛ مگر اينكه اين احتمال را مطرح كنيم كه وي پيش از سن رشد و بلوغ كليني درگذشته بوده است . خاندان مادري کلينی از خاندانهاي علم امامي در ري بوده اند و چند تن از آنان را مي شناسيم كه از راويان و محدثان امامي هستند . از آن جمله دايي كليني را بايد نام برد كه كليني از محضر او استفاده كرده بوده است¹⁸ برخي از علماي رجالي امامي معتقدند كه افراد اين خاندان به علان شهرت داشته اند ، نك : بحرالعلوم ، الفوائد ، 3 / 79 ؛ نيز نك : مامقاني ، تنقيح المقال ، 1 / 48 . از افراد اين خاندان احمد و محمد دو فرزند ابراهيم و نيز علي فرزند محمد را كه دايي و استاد كليني بوده است نام برده اند ، نك : نجاشي ، ص 198 ؛ طوسي ، رجال ، ص 438 ، 496 ..
در بغداد می دانيم که كليني در محله درب السلسلة , واقع در دروازه ( باب ) الكوفة¹⁹ در مورد اين دروازه از دروازه هاي چهارگانه بغداد ، نك : سيوطي ، تاريخ الخلفاء ، ص 161 ؛ ياسين العمري الخطيب الموصلي ، غاية المرام في تاريخ محاسن بغداد دار السلام ، ص 22 . , در جنوب غربی بغداد , منطقه ای با حضوری شيعی , سكني گزيد و به همين دليل , لقب السلسلي نيز در برخی منابع برای او بكار رفته است ²⁰ نک : ابن حجر عسقلانی , تبصره ؛ ابن حجر ، لسان ، 5 / 433 ؛ زبيدي ، تاج العروس ، 9 / 322 . از مجلس تحديث او در سال 327 ق در اين محله خبر داريم ²¹ نك : طوسي ، " مشيخه " ، 10 / 29 . .
کلينی در بغداد درگذشت . تاريخ درگذشت وی با اختلاف نقل شده است : نجاشی سال 329 ق را مطرح می کند²² نک : نجاشی , ص 377-378 ؛ علامه حلي ، رجال ، ص 71. شيخ طوسي در حالي كه تاريخ مرگ كليني را در الرجال ,كه پس از الفهرست نوشته شده است²³ به اين دلیل که در الرجال دائما به الفهرست ارجاع می دهد , از جمله در ذيل احوال کلينی , نک : شيخ طوسی , الرجال , ص 439 ., شعبان سال 329 ق می داند , ولي در الفهرست سال 328 ق را ثبت كرده است²⁴ نک : طوسی , الفهرست , ص 395 ؛ همو , رجال , ص 439 .. روشن است که با توجه به دقتی که در تعبير شيخ طوسی در اين مورد در الرجال ديده می شود و مطابقت اين قول با نظر نجاشی که اساسا به دقت در اين موارد شناخته می شود , می بايست تاريخ 329 ق را معتبر دانست²⁵ در مورد حوادثي كه در اين سال در بغداد صورت گرفته بود ، نك : طوسي ، الغيبة ، ص 242 ؛ ابن جوزي ، المنتظم ، 6 / 315 – 325 ؛ ابن كثير ، البداية والنهاية ، 11 / 191 – 200 ؛ ابن تغري بردي ، النجوم الزاهرة ، 3 / 266 – 273 . , گرچه حتی برخی منابع سنی مانند ابن اثير در الکامل ²⁶ نك : ابن اثير ، الكامل ، 4 / 364 ؛ ابن حجر عسقلاني، لسان الميزان ، 5 / 433 ؛ صفدي ، الوافي ، 5 / 226 و منبع پر اطلاع امامی , علی ابن طاووس²⁷ نک : ابن طاووس , كشف المحجة , ص 59 . هم تاريخ 328 ق را پيشنهاد می کنند . شعبان 329 ق تاريخ مرگ آخرين نائب امام غائب در دوره غيبت صغرا , علی بن محمد السمری نيز دانسته شده و عملا بعد از آن طبق سنت اعتقادی اماميان , غيبت کبرا آغاز شده است ؛ طبق روايت , مرگ سمری درست در نيمه ماه شعبان بوده است²⁸ نک : شيخ طوسی , الغيبه , ص 394 . . اگر روايت طوسی در الرجال در مورد زمان مرگ کلينی درست باشد , در آن صورت نمی دانيم در ماه شعبان سال 329 ق کداميک از اين دو زودتر درگذشته است . طبق نقل منابع , ابوالحسن محمد بن جعفر الحسني معروف به ابو قيراط ( درگذشته 345 ق) كه نقيب طالبيان بغداد در آن دوره بود ²⁹ وي خود در حديث دست داشت و هارون بن موسي التلعكبري ، محدث نامدار امامي از وي در سال 328 ق حديث شنيده و از او اجازه حديثي دريافت كرده بود ؛ براي او نك : طوسي ، رجال، ص 500 ؛ ابن جوزي ، المنتظم ، 6 / 382 . ، بر وي نماز گزارد³⁰ نك : نجاشي ، ص 293 ؛ علامه حلي ، رجال ، ص 145 .
در مورد مدفن كليني اختلاف نظري وجود دارد : بنا بر روايات منابع کهن , او در بغداد در گورستانِ ³¹ نك : طوسي ، الفهرست , ص 395 بابُ الكوفه ³² نيز نک : طوسی , رجال , ص 439 ؛ نجاشی , ص 378 . , يعنی در محله ای که در آنجا سالهای پايانی عمر خود را سپری کرد , مدفون شده بود . ابن عبدون ، محدث و رجالي کهنسال امامي ( درگذشته 423 ق)³³ برای او , نک : مدخل ابن عبدون در دایره المعارف بزرگ اسلامی , به قلم حسن انصاری . كه قبر كليني را در صراط الطائيِ³⁴ بنابر گزارش منابع , صَراط نام دو رود خانه است در ناحيه غربي بغداد يكي صراط عليا و ديگري صراط سفلی كه آب خود را از رود عيسی , درست در نقطه شهرك المحول _ يك فرسخي بغداد , در جهت جنوب غربي آن در سمت باب الكوفه _ ، مي گيرند .از اين دو , صراط الطائی به باب الكوفه نزديك مي شود و دور حصار شهر جاري است تا اينكه ازباب البصره مي گذرد و از آنجا به رود دجله جاري شده و در آنجا مي ريزد , براي آن نك : : يعقوبي ، البلدان ، ص 12 ، 24 ؛ ياقوت ، معجم البلدان ، 3 / 377 ؛ بغدادي ، مراصد الاطلاع ، 2 / 836 . همين منطقه , احتمالا دو سه دهه ای بعد از درگذشت کلينی , زيارت کرده بوده , روايت می کند كه بر آن لوحي نصب شده بود كه بر آن نام كليني و پدرش ثبت شده بود³⁵ نك : طوسي ، الفهرست , ص 395 . . وی با اين حال به شاگردش ابوالعباس نجاشی گزارش داد که اين قبر بعدا از ميان رفت ³⁶ نجاشي ، ص 378 ؛ نيز نك : علامه حلي ، رجال ، ص 145 . ( شايد زير آب رفته بوده است ). بدين ترتيب بنا بر روايات كهن قبر كليني در سمت غربي بغداد ( كرخ ) واقع بوده است . اما هم اينك مقبره ای در بغداد به كليني نسبت داده مي شود و از قرنها پيش محل احترام و زيارت شيعيان است كه در محلي در سمت شرقي شهر ( الرصافة ) , يعنی جايی که در قرون قبل مرکز سنيان بوده , واقع شده است³⁷ نك : خوانساري ، روضات الجنات ، 6 / 117 که مي نويسد اين قبر در تكيه مولويه واقع است و در سمت چپ كسي كه از روي جسر بغداد به سمت ديگر شهر , خارج می شود , ديده مي شود . در تأييد همين ديدگاه محمد حرز الدين در مراقد المعارف ، 2 / 214 مي گويد كه مرقد كليني در رصافه , در جهت باب الكوفه است , در جامع صفويه كه بعدا به جامع آصفيه و بعدها به تكيه مولويه شهرت يافت . وي مرقد کلينی را پابرجا و زيارتگاه شيعيان و مشرف بر دجله در جنب مدرسه مستنصريه تعيين كرده است . اين مولف اين قبر را در سال 1305 ق از نزديك زيارت كرده و گفته در نزديكي اين قبر ، قبر ديگري است كه گفته مي شود قبر محمد بن علي كراجكي ( درگذشته 449 ق) ، دانشمند نامدار امامي بوده است . پس از حرز الدين ، آقابزرگ در الذريعة ، 6 / 179 نيز قبر كليني را در همينجا و در نزديكي سر جسر كهنه ( عتيق ) مي داند . وی در طبقات اعلام الشيعة ، قرن چهارم ، ص 315 قبر كليني را در اوائل بازار نزديك به جسر در شرق بغداد دانسته است . محمد صادق بحرالعلوم در ساليان نزديك به ما از مقبره وي در جانب شرقي بغداد و بر کناره دجله در نزديكي باب جسر كهنه كه اينك به جسر المأمون شهرت يافته سخن گفته و افزوده است كه اين مقبره در سمت چپ كسي است كه از سوي مشرق قصد كرخ را كرده باشد . براي نظر او ، نك : محمد صادق بحرالعلوم ، دليل القضاء الشرعي ، 3 / 128 . در مورد محل اين قبر و در مورد تخريب و نوسازي آن و مسائل مختلفي كه در حول و حوش اين قبر در اعتقاد شيعيان عراق وجود دارد ، نك : اردبيلي ، جامع الرواة ، 2 / 218 ؛ بحراني ، لؤلؤة البحرين ، ص 390 به بعد ؛ عبدالنبي الكاظمي ، تكملة الرجال ، 2 / 486 ؛ ابوعلي الحائري ، منتهي المقال ، ص 298 ؛ بحرالعلوم ، الفوائد الرجالية ، 3 / 333 به بعد ؛ ؛ مامقاني ، تنقيح المقال ، 3 / 202 . در مورد محل فبر كليني و انتساب محل موجود به وي ، نيز نك : ضياء الدين الدخيلي ، " تحقيق تاريخي حول موقع قبر الامام الكليني " ، مجله لواء الوحدة الاسلامية ، سال اول ، شماره 2 ، سال 1949 - 1950 م ، ص 18 به بعد ؛ نيز نك : حسين علي محفوظ ، مقدمه چاپ الكافي كليني ، ص 41 – 42 ؛ حسن عيسي علي الحكيم ، " الكليني و كتابه الكافي " ، مجله البلاغ ، الكاظمية ( عراق ) ، الجمعية الاسلامية للخدمات الثقافية ، شماره 5 ، سال ششم ، 1976 م ، ص 59 – 60 ؛ ثامر هاشم حبيب العميدي ، الشيخ الكليني البغدادي و كتابه الكافي ، ص 82 – 86 و بويژه پاورقي شماره يك صفحه 86 كه در آن اقداماتی را كه در دوره عثماني و قيمومت انگليس بر عراق براي تخريب اين مقبره انجام شده و نيز مقابله علماي شيعه با آن را اشاره وار مطرح مي كند ..