شيخ ابو عبد الله البصري (د. ۳۶۹ ق)، استاد معروف قاضي عبد الجبار و از مهمترين متکلمان معتزلی مکتب بهشمي است و بيشتر آنچه امروز از اين مکتب شناخته است بر اساس تعاليم و يا نوشته های او که از طريق شاگردش قاضي عبد الجبّار منتقل شده در دسترس است. می دانيم که او قائل به تفضيل حضرت امير بر جميع صحابه بوده (مثلا نک: المغني في أبواب التوحيد و العدل، ج۲۰، امامت، بخش ۱، ص: ۲۱۶). در کتاب المغني، قاضي عبدالجبار در ذيل بحث افضليت (در قسمت دوم جلد بيستم) طريقه معتزله بغدادی را در بحث افضليت حضرت امير (ع) بر صحابه و استفاده از شيوه موازنه اعمال و فضائل بيان می کند و در عين حال استادش ابو عبدالله بصري که همچون خودش نه بر مذهب بغداد که بر مذهب بصريان و بهشميان بود را نيز در اين موضوع بر طريقه آنان می داند؛ البته بصري بيش از موازنه اعمال و فضائل بر مسئله وجود اخبار قطعی تکيه می کرده که در دلالت بر افضليت حضرت امير موجود است (نک: ص ۱۲۰: فأما أكثر البغداديين من شيوخنا فإنهم يفضلون عليّا عليه السلام و يسلكون فى ذلك طريقان؟ أحدهما: موازنة الأعمال و الفضائل فيجعلون بإزاء كل فضيلة لأبى بكر فضيلة لعلى عليه السلام، و يبينون أن لفضائله مزية، و هم فى بيان المزية على طريقتين: إما أن يجعلوا المزية بزيادة الفضائل، أو بالوجه الّذي يعظم به؛ و الثانى: الاعتماد فى ذلك على أخبار يروونها فى هذا الباب، كخبر الطائر و غيره.فأما شيخنا أبو عبد اللّه فإنه يقطع على أن عليّا عليه السلام أفضل لأخبار يقطع بصحتها، ثم يذكر مع ذلك موازنة الأعمال، و يبيّن أن لفضائل أمير المؤمنين مزية على فضائل أبى بكر بالكثرة و بالوجوه التى يعظم عليها). ابوعبدالله بصري کتابی هم در همين موضوع داشته است. از نقلهای قاضي عبدالجبار از ابو عبد الله که بايد ريشه در همين کتاب داشته باشد روشن می شود که کتاب ابو عبد الله بصري شامل بحث موازنه اعمال نيز می شده است. قاضي عبدالجبار، در صفحه ۱۲۱ پس از بررسی شيوه بحث درباره افضل تذکر می دهد که در بحث از مسائل اين باب بر ابو عبد الله بصري و ابو جعفر اسکافي اعتماد می کند: " ونحن نبين الآن کلا الطريقين ونذکر ما اعتمد عليه شيخنا أبو عبدالله ومن تقدم کأبي جعفر الاسکافي وغيره فالمعتمد في ذلک علی ما أوردوه." آنگاه از صفحه ۱۲۲ به بعد بحثهای مطرح شده از سوی ابو عبد الله البصري و اسکافي را مطرح می کند. اين بحث تا صفحه ۱۴۴ ادامه پيدا می کند. قاضي در صفحه ۱۲۲ در مقايسه ميان اسکافي و ابو عبد الله البصري می نويسد که:" قد استدل شيخنا أبو عبد الله علی ذلک بأمور واستدل بها الاسکافي لکنه في نصرته بلغ ما لم يبلغه". با اين وصف آنچه در اين قسمت قاضي عبد الجبّار گاهی با تصريح و گاهی بدون تصريح از ابو عبد الله بصري نقل کرده نه تنها ماهيت کلامی و جدلی مباحث ابو عبد الله را نشان می دهد بلکه روشن است که بحث او در اين زمينه دراز دامن بوده و روی جنبه اخبار قطعی و نه لزوما موازنه بيشتر تکيه داشته است (نيز نک: المغني في أبواب التوحيد و العدل ؛ ج۲۰(امامت۲) ؛ ص۱۱۲). کتاب ابو عبد الله را علاوه بر قاضي عبد الجبّار ديگران هم مورد توجه قرار داده اند: در ميان منابع معتزلی اين کتاب مورد اشاره ابن ابی الحديد بوده: "و ممن ذهب من البصريين إلى تفضيله (ع) الشيخ أبو عبد الله الحسين بن علي البصري رضي الله عنه كان متحققا بتفضيله و مبالغا في ذلك و صنف فيه كتابا مفردا" (شرح نهج البلاغة لابن أبى الحديد، ج۱، ص: ۸؛ نيز نک: شرح نهج البلاغة لابن أبى الحديد، ج۳، ص: ۲۶۴). همو همچنين در جای ديگر شرح خود می نويسد (شرح نهج البلاغة لابن أبى الحديد، ج۱۱، ص: ۱۲۰): "... ثم وقفت بعد ذلك على كتاب لشيخنا أبي عبد الله البصري يذكر فيه هذه المقالة و ينسبها إلى البغداديين و قال إن الشيخ أبا القاسم البلخي كان يقول بها و قبله الشيخ أبو الحسين الخياط و هو شيخ المتأخرين من البغداديين قالوا كلهم بها". در ميان منابع زيدی معتزلی ايران و بعد به واسطه آن در منابع زيدی يمن هم اشارات و گاه نقل هایی از اين کتاب آمده است. از آن ميان مانکديم بدون اشاره به نام دقيق کتاب صرفا می نويسد که ابو عبد الله بصري تأليفی در تفضيل داشته است (شرح الأصول الخمسة ؛ ص۵۲۰): "و أما شيخنا أبو عبد اللّه البصري فقد قال: إن أفضل الناس بعد رسول اللّه صلى اللّه عليه و سلّم علي بن أبي طالب ثم أبو بكر ثم عمر ثم عثمان، و لهذا كان يلقب بالمفضل، و له كتاب في التفضيل طويل". از اين گزارش روشن می شودکه کتاب ابو عبد الله کتابی پر برگ بوده کما اينکه از مجموع نقل های قاضي عبد الجبّار هم اين نکته پيداست (نيز نک: ابن المرتضی، طبقات المعتزلة ؛ ص۱۰۷ :و كان يميل الى علي عليه السلام ميلا عظيما، و صنّف كتاب التفضيل و أحسن فيه غاية الاحسان).
با اين همه در ميان عالمان شيعی اين کتاب با عنوان کتاب الدرجات شناخته بوده که البته با موضوع کتاب تناسب دارد: ابن شهر آشوب در معالم العلماء (ص ۱۳۴) از اين کتاب با عنوان الدرجات ياد می کند و می نويسد: " أبو عبد الله البصري. أستاذ القاضي عبد الجبار المعتزلي، له كتاب الدرجات في تفضيل أمير المؤمنين (ع)". همو در مناقب اشارات و نقل هایی از اين کتاب دارد ( مناقب آل أبي طالب، ۲/ ۱۷۳-۱۷۴؛ نيز نک: الصراط المستقيم إلى مستحقي التقديم ؛ ج۱ ؛ ص۱۵۳). عبد الجليل قزويني هم در نقض (ص۱۰۷ ) از اين کتاب با همين عنوان ياد کرده و می نويسد: «و اين فصل بشرح در كتاب «الدّرجات» كه شيخ ابو عبد اللّه البصرى كرده است ببايد ديدن و دانستن تا معلوم شود كه امير المؤمنين عليه السّلام را در فضايل هر يك از صحابه با وى مشاركت است و آنچه او بدان مخصوص است ايشان را بجمع [يا بجميع] نبوده است». در منابع شيعی در کتاب الصراط المستقيم هم به اين کتاب توجه داده شده منتهی با عنوان الایضاح و چند سطری هم از آن نقل شده است (نک: الصراط المستقيم إلى مستحقي التقديم، ۲/ ۷۷ تا ۷۸).
در يک مجموعه خطی متأخر که شامل چندين متن و از آن جمله چند متن زيدی است متنی در امامت و در موضوع موازنه و افضليت حضرت امير (ع) منسوب به ابو عبد الله بصري ديده می شود که برای بحث ما قابل توجه است. با عنایت به اينکه محتوا و بخشی از آنچه در اين متن ديده می شود با متن منقول در کتاب الصراط المستقيم و منابع ديگر شيعی کم و بيش برابر است احتمالا اين همان متنی است که منابع شيعی بدان اشاره دارند. با اين وصف مشخصات اين متن تطابقی همه جانبه و قابل انتظار با توصيف منابع زيدی و معتزلی درباره کتاب ابو عبد الله بصري ندارد. قسمتی از مطالب اين متن موجود هم بيشتر به نظر می رسد به قلم يک نويسنده امامی مذهب است و اگر اصالت متن را هم بپذيريم احتمالا متن موجود با اصلاحات و اضافاتی شيعی روبرو شده است. بعيد هم نيست آنچه علمای شيعه با عنوان کتاب الدرجات ابو عبد الله بصري می شناخته اند بر اساس متنی جعلی بوده که عنوان الدرجات را هم بر خود داشته است. هر چه هست اگر اصالت بخشی از اين متن چند برگی را هم بپذيريم بايد گفت اين نسخه کامل نيست و همه متن کتاب ابو عبد الله بصري را شامل نمی شود. در شماره آينده مجله مطالعات شيعی متن اين کتاب منسوب به ابو عبدالله بصري همراه با توضيحات مفصل درباره سرشت و سرنوشت اين متن منتشر می شود؛ ان شاء الله.
شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۸ ساعت ۱:۴۶
