به مناسبت کنگره شيخ طوسی، حدود چهل سال پيش توسط شماری از محققان و از جمله مرحوم محقق طباطبايي کارهايی در رابطه با کتابشناسی نسخه های خطی شيخ طوسی صورت پذيرفت که بخشی از آنها منتشر شد و بعدها نيز آقای واعظ زاده و شماری ديگر پاره ای از فهرستها را منتشر کردند. با اين وصف هنوز جای يک کار اساسی در اين مورد خالی است؛ کاری از نوع کتابشناسی های کنگره شيخ مفيد از مرحوم طباطبايي و شماری ديگر از محققان. به ويژه که در طول اين سالها نسخه های بسياری شناسايی و فهرست شده و کتابخانه هايی همانند کتابخانه آية الله مرعشی بسياری از نسخه های کهن را از شيخ طوسی در اختيار دارند.
شيخ طوسی هم به دليل اهميت آثارش و هم به دليل اينکه مدرسه فقهی او در نجف و بعدا در حله سنتی از تداول آثار او را دارا بوده و آثار حديثی ، فقهی و تفسيری او را قرائت و سماع می کرده اند، بيش از ساير علمای کهن اماميه، اين خوش اقبالی را داشته است که از وی نسخه های خطی نسبتا کهنی باقی بماند. در مورد کتاب تهذيب الأحکام که مهمترين اثر شيخ طوسی از بسياری جهات است و از آن نسخه های بسيار زيادی باقی مانده است، من تاکنون تحقيقی نکرده ام و به درستی نمی دانم که چه تعداد نسخه خطی کهن فی المثل تا سده هشتم دارد؛ اما نسخه خطی کتابخانه علامه طباطبايي، صاحب الميزان نسخه ای است مشهور. در مقاله عالمانه دوستمان آقای محمد جواد شبيری در دانشنامه جهان اسلام (ج 8 ص 699) نيز ديدم که ايشان به نسخه ای در کتابخانه آية الله گلپايگاني در قم اشاره کرده اند که به نظر ايشان قديميترين نسخه تاريخ دار اين کتاب است، با تاريخ کتابت 575ق و البته تنها شامل جلد 4 و بخشی از جلد 5 است.
با اين وصف يکی دو سال پيش در کتابخانه ملی پاريس (بيبليوتک ناسيونال)، نسخه ای از مجلد نخست تهذيب ديدم که تاريخ آن کهنتر است و بسيار نسخه خوبی است و شايسته است که به صورت فاکسيميله منتشر شود و در چاپهای بعدی تهذيب از آن استفاده شود. اين نسخه به شماره 6591 عربی نگهداری می شود. نسخه ای است با حواشی و گواهی های بلاغ و سماع.
نام کتاب بر برگ نخستين چنين آمده است:
" الجزء الأول من کتاب تهذيب الأحکام في الفقه تصنيف الشيخ الأجل الأوحد العالم الواصل عماد الدين رکن الشيعة معتمد الشريعة محمد بن الحسن الطوسي قدّس الله روحه ونوّر ضريحه بمحمد وآله الطاهرين".
بر روی نسخه گواهی مالکيت کسانی و از جمله محمد بن الحسن الإسترابادي و محمد أمين الحلي آمده است که بايد آنان را شناسايی کرد.
در برگ 198 الف آن در پايان نسخه چنين آمده است:
" تمّ الجزء الأول ويتلوه في الثاني کتاب الصلاة ...". در دنباله هم تاريخ کتابت نسخه را نوشته که نيمه شعبان 569ق است و بعد می نويسد:
"کتبه العبد الفقير إلی رحمة الله تعالی يحيی بن أحمد بن الحسين الحلي ولي آل محمد حامداً لله ومصلياً علی رسوله وداعياً له ولجميع المؤمنين بالمغفرة والرحمة".
بنابراين نسخه اين کتابخانه نسخه ای با تاريخ 569ق و 6 سالی اقدم از نسخه گلپايگانی است. نسخه به نظر نخست نسخه پاکيزه ای است، اما با اين وصف نيازمند مقابله با ديگر نسخ است تا ميزان دقت آن روشن شود. به هر حال به دليل اينکه اين نسخه همراه با گواهی های بلاغ است، روشن است که ريشه در سنت روايی دارد. کاتب را هم من فرصت نکرده ام تا شناسايی کنم، شايد در طبقات آقابزرگ نامش باشد.
نکته جالب ديگر اينکه در همين کتابخانه نسخه ای است از تهذيب شيخ بدون تاريخ ولی بر اساس نسخه کهن مؤرخ 436ق با شماره 6655 که بايد آن هم مورد بررسی بيشتر قرارگيرد. نسخه 436ق طبعا نسخه اصل مؤلف نبوده، چرا که تهذيب مدتها پيش از آن نوشته و تکميل شده بوده است، ولی به هر حال نسخه ای بوده کتابت شده در زمان حيات مؤلف و آن هم احتمالا در بغداد.
شيخ طوسی هم به دليل اهميت آثارش و هم به دليل اينکه مدرسه فقهی او در نجف و بعدا در حله سنتی از تداول آثار او را دارا بوده و آثار حديثی ، فقهی و تفسيری او را قرائت و سماع می کرده اند، بيش از ساير علمای کهن اماميه، اين خوش اقبالی را داشته است که از وی نسخه های خطی نسبتا کهنی باقی بماند. در مورد کتاب تهذيب الأحکام که مهمترين اثر شيخ طوسی از بسياری جهات است و از آن نسخه های بسيار زيادی باقی مانده است، من تاکنون تحقيقی نکرده ام و به درستی نمی دانم که چه تعداد نسخه خطی کهن فی المثل تا سده هشتم دارد؛ اما نسخه خطی کتابخانه علامه طباطبايي، صاحب الميزان نسخه ای است مشهور. در مقاله عالمانه دوستمان آقای محمد جواد شبيری در دانشنامه جهان اسلام (ج 8 ص 699) نيز ديدم که ايشان به نسخه ای در کتابخانه آية الله گلپايگاني در قم اشاره کرده اند که به نظر ايشان قديميترين نسخه تاريخ دار اين کتاب است، با تاريخ کتابت 575ق و البته تنها شامل جلد 4 و بخشی از جلد 5 است.
با اين وصف يکی دو سال پيش در کتابخانه ملی پاريس (بيبليوتک ناسيونال)، نسخه ای از مجلد نخست تهذيب ديدم که تاريخ آن کهنتر است و بسيار نسخه خوبی است و شايسته است که به صورت فاکسيميله منتشر شود و در چاپهای بعدی تهذيب از آن استفاده شود. اين نسخه به شماره 6591 عربی نگهداری می شود. نسخه ای است با حواشی و گواهی های بلاغ و سماع.
نام کتاب بر برگ نخستين چنين آمده است:
" الجزء الأول من کتاب تهذيب الأحکام في الفقه تصنيف الشيخ الأجل الأوحد العالم الواصل عماد الدين رکن الشيعة معتمد الشريعة محمد بن الحسن الطوسي قدّس الله روحه ونوّر ضريحه بمحمد وآله الطاهرين".
بر روی نسخه گواهی مالکيت کسانی و از جمله محمد بن الحسن الإسترابادي و محمد أمين الحلي آمده است که بايد آنان را شناسايی کرد.
در برگ 198 الف آن در پايان نسخه چنين آمده است:
" تمّ الجزء الأول ويتلوه في الثاني کتاب الصلاة ...". در دنباله هم تاريخ کتابت نسخه را نوشته که نيمه شعبان 569ق است و بعد می نويسد:
"کتبه العبد الفقير إلی رحمة الله تعالی يحيی بن أحمد بن الحسين الحلي ولي آل محمد حامداً لله ومصلياً علی رسوله وداعياً له ولجميع المؤمنين بالمغفرة والرحمة".
بنابراين نسخه اين کتابخانه نسخه ای با تاريخ 569ق و 6 سالی اقدم از نسخه گلپايگانی است. نسخه به نظر نخست نسخه پاکيزه ای است، اما با اين وصف نيازمند مقابله با ديگر نسخ است تا ميزان دقت آن روشن شود. به هر حال به دليل اينکه اين نسخه همراه با گواهی های بلاغ است، روشن است که ريشه در سنت روايی دارد. کاتب را هم من فرصت نکرده ام تا شناسايی کنم، شايد در طبقات آقابزرگ نامش باشد.
نکته جالب ديگر اينکه در همين کتابخانه نسخه ای است از تهذيب شيخ بدون تاريخ ولی بر اساس نسخه کهن مؤرخ 436ق با شماره 6655 که بايد آن هم مورد بررسی بيشتر قرارگيرد. نسخه 436ق طبعا نسخه اصل مؤلف نبوده، چرا که تهذيب مدتها پيش از آن نوشته و تکميل شده بوده است، ولی به هر حال نسخه ای بوده کتابت شده در زمان حيات مؤلف و آن هم احتمالا در بغداد.
دوشنبه ۱۰ ارديبهشت ۱۳۸۶ ساعت ۴:۰۰
