<p />
1- كتابي درباره جبل عامل
استاد و محقق فرانسوی خانم دکتر سابرینا مِروَن ، استاد دانشگاه پاریس و محقق برجسته مرکز مطالعات ملی فرانسه و نویسنده چندین کتاب و تعداد زیادی مقاله درباره تشیع است و در سالهای اخیرکتاب بسیار مهمی منتشر کرده که در اصل رساله دکتری بوده و پس از اصلاحاتی منتشر شده است .
این کتاب در حقیقت به یکی از مهمترین دوره های تشیع معاصر پرداخته است ، دوره ای که تا کنون تحقیق قابل توجهی درباره آن حتی از سوی شیعیان انجام نشده است . این کتاب که خوشبختانه به عربی هم ترجمه شده ( سال 2003 دار النهار ، بیروت ) ، درباره تشیع جبل عامل در آغاز دوران جدید و شکل گیری دولت لبنان در سال 1926 م است و می کوشد از زاویه نقش اصلاح طلبان شیعی جبل عامل ، مراحل شکل گیری تشیع را در لبنان معاصر و حتی در کل منطقه شامات ( به ویژه سوریه ) به عنوان یک طائفه مذهبی – سیاسی مورد مطالعه قرار دهد . محدوده بحث او البته , تا پایان دوره زعامت دینی مرحوم سید عبد الحسین شرف الدین را شامل می شود و به بحث درباره امام موسی صدر نمی پردازد . با اين وصف بحث او درباره این دوره ، زمینه تاریخی ظهور امام موسی صدر و شکل گیری مجلس اعلای شیعیان لبنان را مورد مطالعه قرار می دهد .
در این کتاب مولف به این نکته بسیار مهم پرداخته که چگونه تشیع جبل عامل در ارتباط با تشیع عراق و ایران رشد و گسترش یافته است . رشد تفکرات مدرن و تجدد خواهانه در شیعیان جبل عامل و همچنین تاثیرات تفکر نوزایش اسلامی بر جبل عامل از نکات مهم این کتاب است.
2- تاريخ و عقايد شيعه
کتابی در رابطه با تشیع از سوی استاد دانشمند و محقق جناب آقای دکتر محمد علی امیر معزی با همکاری آقای دکتر کریستیان ژامبه فیلسوف فرانسوی و استاد برجسته فلسفه اسلامی در مدرسه عالی مطالعات سوربن به چاپ رسیده است با عنوان : تشیع چیست ؟ ( سال 2004 ، انتشارات فیارد ) که حائز اهمیت بسیار است . دکتر امیر معزی هم اكنون استاد کرسی هانری کربن در مدرسه عالی سوربن است .
فصول این کتاب از این قرار است :
1- بنیادهای دکترین و آغازگاههای تشیع
شامل :
- ریشه ها و جهان بینی : بینش پیکار جو و بینش ثنوی
- آغازگاههای تشیع : شخصیتهای مقدس و شاخه های اصلی ، تبارهای امامان (ع ) ، تبار شناسی امامان (ع) و اختلافات بزرگ تشیع
2 – سرچشمه ها و محتوای آموزش های مقدس
شامل:
- سرچشمه های بنیانگذار ( قرآن و حدیث ، حدیث شیعی، قرآن شیعی )
- آموزش ها و طبقات آن ( حقوق شرعیات ، تئوری تشکیل جهان و مطالعه منشاء انسان ، آخرت شناسی ، بعد جمعی ، بعد فردی ، کلام و امام شناسی )
- ولایت : کانون ایمان
- تفسیر نمادین : تاویل( تفسیر باطنی عمومیت یافته ، میراث مسیحایی ، تمثیل یا نماد ، تفسیر از امام صادر می شود و به امام باز می گردد ، تفسیر ارتباطات )
3 – انقلاب تاریخی شیعه
شامل:
- ریشه های کهن تشیع سیاسی ( آل بویه و مدرسه تاریخ ، مدرسه حله ، صفویه تا امروز )
- جلو ه هایی از قدرت حقوقی – کلامی
- هواداران سنتهای اصلی
- فلسفه سیاسی ( مسئله اقتدار ، تفکر در برابر شورش ، ضرورت رهبر حقیقی، آرمان سیاسی و سیاست آرمانی ، دین جمعی و دین باطنی )
4 – تشیع ، خرد و فلسفه
شامل:
- کمال اخلاقی و تأمل
- فلسفه و ادغام فرهنگی
- چند شاخص تاریخی
- از پرسمان وجود تا ذات خداوند
- مقصد انسان
- از مشهود تا نامشهود
این کتاب در حقیقت با بررسی تاریخی شکل گیری تشیع و مفاهیم دینی و سیاسی آن می کوشد تمایزهای جهان بینی اسلام شیعی را از نمونه سنی آن معاینه نشان دهد و بی تردید با توجه به اینکه در سطح عمومی تری نوشته شده و ویژگیهای خواننده اروپایی را درنظر گرفته ، در رویکرد و موضع خواننده غربی نسبت به تشیع تاثیر مثبتی خواهد گذاشت و به ویژه جنبه های معنوی اسلام شیعی را در مقایسه با نمونه مسحیت بی پرده نشان می دهد . در این کتاب تشیع نه به عنوان یک ایدئولوژی سیاسی بلکه به عنوان دین معنوی که در پیوند دائمی فراتاریخی با سرچشمه های معنویت ادیان کتاب است مورد بررسی قرار گرفته است . دیالوگ میان اسلام و مسیحیت از نقطه نظر مفاهیم استعلایی مشترک میان ادیان کتاب از پیامدهای این کتاب است .
3- انتشار دو کتاب مهم کلامی
با مديريت استاد دانشمند جناب آقای دکتر نصر الله پورجوادی , و با همکاری انجمن حکمت و دانشگاه آزاد برلين ( آلمان ), سری تازه ای برای انتشار مجموعه ای از متون کلامی و فلسفی اسلامی و شيعی در ايران تأسيس شده است که در اين ميان دانشمند اسلام شناس آلمانی خانم زابينه اشميتکه برخی از تحقيقات خود را در اين مجموعه منتشر خواهد کرد . اولين کتاب از اين سری که به تازگی منتشر شده است , چاپ فاکسيميله کتاب بسيار مهم شرح التذکره است ( به کوشش خانم زابينه اشميتکه ) که شرحی است مجهول المؤلف بر کتاب التذکرة في أحکام الجواهر والأعراض ابن متويه معتزلی که نسخه آن در کتابخانه مرحوم اصغر مهدوی موجود بوده است . درباره اين کتاب بعدا خواهم نوشت؛ انشاء الله . اما کتاب دومی که در اين سری همين روزها منتشر شده , کتابی کلامی بر مذهب شيعی امامی است از عصر ماقبل خواجه نصير الدين طوسی و بر اساس مکتب کلامی ابوالحسين بصری و محمود ملاحمی ؛ با عنوان خلاصة النظر که مؤلف آن شناخته نيست . نسخه اين کتاب در کتابخانه ملی فرانسه موجود است و تحقيق آن به کوشش پروفسور اشميتکه و نويسنده اين سطور سامان گرفته است . درباره اين کتاب باز هم خواهم نوشت .
4- کتاب القراءات سيّاري
در شماره ما قبل اخير ژورنال آسيايی، مقاله ای به قلم مشترک اتان کلبرگ و پروفسور محمد علی امير معزی[1]، دو محقق نامدار در زمينه تشيّع و حديث شيعی منتشر شده است که هم حاوی يک خبر است و هم خود مقاله در حقيقت تحقيقی است مستقل درباره موضوع تحريف قرآن و باورهای تاريخی در اين باره. خبر در حقيقت وعده انتشار نزديک متنی کهن از مؤلفی امامی است که تاکنون تنها به صورت نسخه خطی در اختيار بود و هم اينک تصحيحی انتقادی از آن، آماده چاپ است: کتاب القراءات. اين مقاله به زبان فرانسه است و در محوريت سيّاری، محدث نامدار امامی نيمه سده سوم قمری نوشته شده است، که همانطور که می دانيم در رابطه با موضوع قرآن و قراءات آن و تفسير و تأويل شيعی آن کتابی نوشته بوده است با نام القراءات و يا التنزيل و التحريف. از اين کتاب نسخه هايی البته نه چندان کهن باقی است و از جمله در کتابخانه آية الله مرعشی در قم؛ و می دانيم که محدث نوری در کتاب فصل الخطاب خود به طور بنيادی بر آن تکيه کرده و مسئله تحريف را مورد بحث قرار داده است. کتاب سياری گرچه در دسترس علمای شيعه بوده است، اما تاکنون چاپی مستقل از آن ارائه نشده بود و عمدتا متأخران از طريق کتاب نوری به احاديث آن دسترسی داشته اند. هم اينک اين کتاب، چنانکه در اين مقاله آمده، در آستانه نشر از سوی اين دو محقق است و محققان ترجيح داده اند که مقدمه مفصل خود بر اين متن مهم را به صورت مستقل نيز منتشر نمايند. اين مقدمه با رويکردی تاريخی و بسيار روشمند و مستند به رشته تحرير درآمده و در آن به زمينه های موضوع تحريف از نقطه نظر اسلام شناسان غربی پرداخته شده است. در کنار اين موضوع و بحث از ريشه های موضوع تحريف و زمينه های تاريخی اين باور از سوی شماری از دانشمندان سده های ميانه و نيز برخی علمای متأخر، سياری، نويسنده اين کتاب و نيز رويکرد او در بحث از قراءات و تفسير / تأويل آيات قرآنی در مورد امامان مورد مطالعه قرار گرفته است. هر دو نويسنده پيش از اين نيز به اين موضوع پرداخته اند، کلبرگ در مقاله ای مستقل و نيز استاد امير معزی در کتاب بنيادی خود با عنوان پيشوای ملکوتی. با اين وصف تحقيق و تصحيح دقيق متن کتاب سيّاری و مقايسه احاديث و مطالب آن با ساير روايات و بررسی ريشه های اين عقايد، به اين دو محقق اين فرصت را داده است که در اين مقاله شخصيت و انديشه و مبانی تاريخی سياری را مورد مطالعه فراگير قرار دهند. تاکنون کتابها و مقالاتی در زمينه تحريف منتشر شده که در شمار آنها می بايد تحقيقات اتان کلبرگ، حسين مدرسی، بار اشر و برونر را نام برد.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] نک:
« Révélation et falsification : introduction à l’édition du Kitâb al-qirâ’ât d’al-Sayyârî », Journal Asiatique, 293.2, 2005, pp. 663-722.
5- تحقيقی جديد درباره ابن کمونه، فيلسوف سده هفتم قمری بغداد
درباره فيلسوفان پس از عصر فخر رازی و معاصران و پيروان و شاگردان مکتب فلسفی خواجه نصير طوسی، در سالهای اخير تحقيقات و متون قابل توجهی منتشر شده است.
شناخت ما هم اينک از فخر رازی و انديشه های فلسفی و کلامی وی و منابع آن فزونی يافته است. اين امر به دليل انتشار تعدادی از کتابهای مهم او مانند المطالب العاليه است. البته هنوز می بايست منتظر ماند تا کتابهای الملخص و نهاية العقول او نيز تصحيح و منتشر شوند. آشنايي ما با شاگردان و پيروان وی و فيلسوفانی مانند اثير الدين ابهری و کاتبی قزوينی هم کم و بيش به دليل انتشار پاره ای از متون و تحقيقات بيشتر شده است. البته هنوز ما با انتشار کامل آثار اين دو تن فاصله داريم، کما اينکه آثار فلسفی و کلامی برخی از معاصران فخر رازی مانند افضل الدين غيلانی، شرف الدين مسعودی و سيف الدين آمدی نيز به طور کامل منتشر نشده است. ايمن شهاده هم اينک در مورد بخشی از اين زمينه فعاليت می کند و اخيرا کتابی نيز درباره فخر رازی منتشر کرده است. از ديگر سو متونی تازه نيز از خواجه نصير طوسی، قطب الدين شيرازی، قطب الدين رازی، علامه حلی و برخی ديگر از فيلسوفان و متکلمان عصر مابعد خواجه نيز در سالهای اخير انتشار يافته است. از ديگر سو، انتشار سفينه تبريز از سوی استاد پور جوادی زمينه تحقيقی فراگير در رابطه با محيط فلسفی سده هفتم را فزونی بخشيده است. همچنين انتشار تحقيقاتی در رابطه با علامه حلی، بيضاوی، عضد الدين ايجی و برخی از فيلسوفان و متکلمان مکتب شيراز در يکی دو د هه اخير، می تواند بررسی تحولات فلسفی و کلامی ما بين دو مکتب خواجه و مکتب اصفهان را روشنتر کند. در اين ميان مکتب فلسفی تبريز نيز مورد توجه شماری از محققان و از جمله دکتر پور جوادی قرار گرفته است. البته هنوز تحقيق متون کلامی بسياری به ويژه متون کلامی امامی و متأثر از مکتب خواجه و علامه حلی در انتظار است، گرچه در سالهای اخير متون کلامی زيادی از نويسندگان سده های هشتم و نهم قمری منتشر شده و کتابی نيز به زبان آلمانی و به صورت مفصل درباره ابن ابی جمهور احسايی از سوی زابينه اشميتکه انتشار يافته است که می تواند تاريخ علم کلام را در اين دوره روشنتر کند و مقدمات ظهور کتابهای کلامی دوره صفوی و نيز مکتب فلسفی اصفهان را تبيين نمايد. در اين ميان شخصيتهايی مانند نصير الدين قاشی و ابن العتائقي حلي به کلی مورد غفلت قرار گرفته اند. اين به دليل در دسترس نبودن شماری از تأليفات آنان است که في المثل در مورد اين دو تن بايد به کتابخانه روضه غرويه حيدريه (حرم حضرت امير) در نجف اشاره کرد که متأسفانه سالهاست از دسترس محققان به دور است و اميد می رود با تحولات اخير عراق راهی برای راهيابی به مخطوطات بسيار ارزشمند اين کتابخانه که عمدتا به خط نويسندگان خود کتابها و يا به خط دانشمندان نامدار امامی است، فراهم گردد. البته هنوز برای نوشتن تاريخ جامعی برای کلام و فلسفه در سده های ميان خواجه نصير و مکتب اصفهان راه درازی در پيش داريم، اما به هر حال يکی از مهمترين شيوه ها برای پيشبرد چنين هدفی، تکنوشتها و مطالعات منفرد در رابطه با متکلمان و فيلسوفان اين دوره زمانی است.
هم اينک کتابی در رابطه با ابن کمونه، فيلسوف نامدار سده هفتم قمری از سوی پروفسور زابينه اشميتکه و دوست فاضل رضا پورجوادی به زبان انگليسی (انتشارات بريل) منتشر شده است که حاوی شرحی از زندگی، مبانی انديشه فلسفی و کتابشناسی مفصل و جامعی از ابن کمونه است و در بخش دوم کتاب نيز برخی از کتابها و رساله های وی منتشر شده است. اين کتاب با مراجعه بسيار گسترده به منابع تاريخی و کتابشناختی و نيز مراجعه به تحقيقات جديد در رابطه با اين فيلسوف نامدار تدوين شده است. از ابن کمونه تاکنون تنها چند کتابی منتشر شده بود (از جمله الجديد في الحکمة و تنقيح الأبحاث). محققان، کما اينکه از خود کتاب پيداست، در نظر دارند دو سه متن ديگری از ابن کمونه را نيز در تهران منتشر کنند. پيش از اين نيز از اين دو محقق مقاله ای به صورت مشترک درباره منابع درة التاج قطب الدين شيرازی و سهم ابن کمونه منتشر شده بود. بی ترديد اين کتاب سهمی مهم و ارزشمند در تدوين تاريخ فکر فلسفی در دوره مورد بحث ما خواهد داشت. در پايان اين يادداشت تنها برای نشان دادن اهميت اين دوره از انديشه فلسفی و کلامی و نيز اهميتی که کتابخانه حرم حضرت امير برای گشودن راه اين تحقيق برای محققان دارد، بر اساس فهرست منتشر شده اين کتابخانه که سالها پيش در نجف تدوين شده، فهرستی از کتابهای فلسفی و کلامی مهم اين کتابخانه را ، به نقل می آورم. اميد است که ارائه اين فهرست، عزم متصديان امور فرهنگی را برای راهيابی هر چه زودتر به اين کتابخانه مهم برانگيزاند:
572 ـ ملتقط تلخيص المحصل
تأليف: ابن كمونة عز الدولة سعد بن منصور بن سعد بن الحسن بن هبة بن كمونة.
النسخة بخط ابن كمونة وجاء في آخرها "وكان الفراغ منه انتخاباً ونسخاً في العشر الأوسط من ذي القعدة سنة سبعين وستمائة هجرية..".
575 ـ مجموعة فيها:
(أ) مصباح الأرواح في الكلام
تأليف: القاضي ناصر الدين عبدالله بن عمر البيضاوي
في آخر المجموعة كتابة لا تتبين لنا ماهي إلاّ قوله "منتصف جمادي الاُولى أربع وسبعين وسبعمائة، وكتب عبدالرحمن بن محمّد ابن العتائقي".
576 ـ مجموعة فيها:
(أ) مفتاح الخير في شرح ديباجة رسالة الطير
تأليف: الشيخ عليّ بن سليمان البحراني
(ب) رسالة ميثم البحراني الى نصيرالدين الطوسي
كتبت هذه المجموعة في حياة الشيخ عليّ بن سليمان البحراني الذي توفي سنة 699 فجاء بعد اسمه على الورقة الاُولى من الكتاب الأول جملة "دام فضله". على المجموعة كتابة عبدالرحمن بن محمّد ابن العتائقي سنة تسع.. وسبعمائة.
579 ـ مجموعة فيها:
(أ) المحيط الأعظم والبحر الخضم في تأويل كتاب الله العزيز المحكم.
تأليف: السيد ركن الدين حيدر بن عليّ بن حيدر الآملي.
هذه النسخة هي المجلد الأول من المجلدات الخمس كما هو مكتوب على الورقة الاُولى.
(ب) رسالة في العلوم العالية
تأليف: السيد حيدر الآملي
المجموعة بخط السيد حيدر نفسه، وتم الكتاب الأول سنة 777، والكتاب الثاني ناقص الآخر. كتبت المجموعة برسم خزانة السلطان شاه شجاع، وعلى الورقة الاُولى صورة وقفية لخزانة الإمام أميرالمؤمنين (عليه السلام).
608 ـ المفصل في شرح المحصل
تأليف: عليّ بن عمر بن عليّ الكاتبي القزويني
كتب في حياة المؤلف، لأنه بعد اسمه جاءت عبارة "أدام الله أيامه وأسبغ على الطالبين إحسانه"، وأول النسخة ناقص يبدأ بـ "من معلول واحد خلافاً للفلاسفة والمعتزلة".
611ـ شرح الكشف
"كشف الأسرار عن غوامض الأفكار" في المنطق هو للقاضي أفضل الدين محمّد بن ناماور بن عبدالملك الخونجي الشافعي، وشرحه عليّ بن عمر بن عليّ الكاتبي القزويني، وأظن أنّ هذه النسخة من جملة شرحه، وهي قديمة نفيسة ناقصة الآخر، وهي الجزء الثاني من الكتاب تبدأ بالفصل الثامن في القياس وتنتهي بقوله "فالصغرى إما أن تكون اتفاقية.. استلزمتا سلب الموافقة به.."، أوقفها عزالدين بن عليّ بن حيدر العلوي الحسيني.. في الرابع عشر جمادي الاُولى سنة 868
615 ـ المفصل في شرح المحصل
تأليف: عليّ بن عمر بن عليّ الكاتبي القزويني
من متروكات السيد جلال الدين عبدالله بن شرفشاه الحسيني، واُوقفت على الحرم العلوي سنة 816، وعلى الورقة الاُولى تملك محمّد بن مسعود بن عمر الحنفي وعبدالله بن الحسين بن حمّاد وآخرين، وهي برسم خزانة نجم الدين أبي القاسم جعفر بن السعيد المرحوم عفيف الدين.
624 ـ شرح حكمة الاشراق
تأليف: قطب الدين محمّد بن مسعود بن مصلح الشيرازي
المتن مكتوب بالأحمر، وفي آخر النسخة "فرغت من كتابته في أوائل رجب سنة 729 ناقلا من نسخة منقولة من الأصل بخط المصنف"، وهي من متروكات السيد جلال الدين عبدالله بن شرفشاه الحسيني، واُوقفت على الحرم العلوي سنة 816.
630 ـ مجموعة فيها:
(أ) الايضاح والتبيين في شرح مناهج اليقين
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
(ب) شرح أسئلة ابن ميثم من نصير الدين الطوسي
تأليف: ابن العتائقي الحلي.
المجموعة بخط المؤلف، وتمت كتابة الكتاب الأول سنة 879، وجعل المؤلف الكتاب الثاني تتمة للكتاب الأول.
631 ـ شرح طوالع الأنوار
تأليف: نصير الدين عليّ بن محمّد القاشاني الحلي
كتبه الحسن بن المطهر سنة 768، وهو من متروكات السيد جلال الدين عبدالله بن شرفشاه الحسيني، وأوقف على الحرم العلوي سنة 810، وجاء في الصفحة الاُولى "نظر في هذا الكتاب.. الى آخره الفقير الى الله.. بن عباس العميدي الحسيني.. ذنوبهم أجمعين"، وتملك حسن بن الشيخ هادي، وكتب في الصفحة الأخيرة "نظر في هذا الكتاب الفقير عليّ بن إبراهيم كتابدار الحضرة المقدسة.. سنة 990).
632 ـ شرح الايلاقي
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
هو شرح على كتاب "الفصول الايلاقية" للسيد شرف الدين محمّد بن يوسف الايلاقي تلميذ الشيخ الرئيس ابن سينا، وهو مختصر من الكتاب الأول من القانون في الطب. وهذا الشرح بخط ابن العتائقي كتبه سنة 755.
635 ـ المباحثات
ربما يكون كتاب "المباحثات السنية والمعارضات النصيرية تأليف العلاّمة الحسن بن يوسف بن المطهر الحلي، كتبه عبد الرومي سنة 718، نسخة حسنة الخط مشكولة، أوقفها صدر الدين محمّد بن السيد حسن بن عليّ بن خليفة الآوي الحسيني عن عمه مجد الدين أحمد بن حسن بن عليّ بن خليفة الآوي الحسيني سنة 775. وكتب في هامش الصفحة الأخيرة "قوبل بأصل المنقول عنه".
637 ـ التصريح في شرح التلويح في الطب
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي.
الجزء الثاني، بخط المؤلف، كتبه في النجف سنة 774.
642 ـ مجموعة فيها:
(أ) الإرشاد في علم الخلاف والجدل
تأليف: ركن الدين محمّد بن محمّد العميدي السمرقندي
(ب) تتمة الإرشاد
تأليف: ركن الدين العميدي
(ج) شرح الإرشاد
تأليف: شمس الدين أحمد بن خليل الحولي
(د) الفصول الأربعة
تأليف: ركن الدين العميدي
(هـ) الفصول في علم الاُصول
تأليف: أبي المؤيد موفق بن محمّد الخاصي الخوارزمي
هذه المجموعة قديمة حسنة الخط بدون تاريخ، كتبها محمّد بن أبي الغنائم بن معني الدمشقي، وأوقفها السيد صدر الدين الآوي على الحرم العلوي يوم الثامن من شهر رجب سنة 776، وعلى الورقة الاُولى تملك طاهر بن هاشم بن أحمد التفليسي، وفي آخرها تملك صدر الدين الاسترابادي سنة 896.
643 ـ المنصص في شرح الملخص
تأليف: أبي الحسن عليّ بن عمر بن عليّ القزويني الكاتبي
الجزء الثالث، نسخة قديمة ناقصة الآخر، وعلى الصفحة الاُولى تملكات كثيرة، وأوقفها السيد عز الدين عليّ بن السيد بهاء الدين حيدر بن السيد عز الدين حسن بن عليّ بن خليفة الآوي الحسيني سنة 776.
645 ـ القسطاس المستقيم والنهج القويم
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي.
بخطه، وكتب في هامش الصفحة الأخيرة "النسخة هي المسودة"
648 ـ الجواهر
تأليف: فخر الدين محمّد بن عمر بن الحسين الرازي
نسخة ناقصة الأول، كتبت سنة 625، نظر فيها حسن بن عليّ بن قطان البصري، وأوقفها عز الدين عليّ بن حيدر العلوي الحسيني الآوي عن عمه سنة 778.
662 ـ التصريح في شرح التلويح
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
نسخة نظيفة ناقصة الأول والآخر، ومواضع المتن فراغ لم يكتب فيها شيء.
663 ـ التصريح في شرح التلويح
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
الجزء الأول، بخط المؤلف، فرغ منه ونقله من المسودة مستهل شهر شعبان سنة 774، وكتب في آخره انه لم يقابله بالأصل.
675 ـ مجموعة فيها:
(أ) الأمد على الأبد
تأليف: محمّد بن يوسف العامري
(ب) القضاء والقدر
تأليف: القاضي عبدالجبار المعتزلي
كتبها محمّد بن عليّ الجرجاني سنة 720، وهي من متروكات السيد جلال الدين عبدالله بن شرفشاه الحسيني، واُوقفت على الحرم العلوي سنة 816.
677 ـ طوالع الأنوار من مطالع الأنظار
تأليف: القاضي ناصر الدين عبدالله بن عمر البيضاوي
نسخة قديمة ناقصة الآخر، على الصفحة الاُولى تملك عبدالرحمن ابن العتائقي، وفي هامشها "سنة ستمائة وأربعين اُحرق الضريح المقدس بسر من رأى، وسنة خمس وخمسين اُحرق الضريح المقدس الغروي"، وفي ورقة منفردة عن الكتاب "نظر فيه فضل بن محمّد بن الزين بن محمّد بن عبدالرحمن الجنيدي الأسدي سنة 909".
680 ـ مجموعة فيها فوائد متفرقة ورسائل منها:
(أ) دفع الغم من الموت
تأليف: الشيخ أبي عليّ الحسين بن عبدالله بن سينا
(ب) شرح الخطبة الغراء
تأليف: أبي الحسن عليّ بن الحسين بن عليّ المسعودي المؤرخ
(ج) العروس
تأليف: الشيخ أبي عليّ الحسين بن عبدالله بن سينا
(د) شرح حديث "الناس نيام"
تأليف: الشيخ ميثم بن عليّ بن ميثم البحراني
(هـ) رسالة الطيور
تأليف: أبي حامد محمّد بن محمّد بن محمّد الغزالي
(و) أقسام الحكمة
تأليف: الشيخ أبي عليّ الحسن بن عبدالله بن سينا
(ز) رسالة الطير
تأليف: الشيخ أبي عليّ الحسن بن عبدالله بن سينا
كتبت هذه المجموعة سنة 707، ومن جملة الفوائد المتفرقة التي فيها: فوائد من كلام الفضل، ورؤيا ابن سينا، وفوائد من كلام الحكماء، ووصايا افلاطون لتلامذته، وكلام سقراط الحكيم، ومسائل ابن سينا، وفوائد من كلام الشيخ أبي الحسن الآوي، ودعاء من انشاء ابن سينا، ومسائل أبي حيان، وسيرة ابن سينا.
681 ـ شرح ديوان المتنبي
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي.
الجزء الثاني، بخطه كتبه سنة 781.
682 ـ مجموعة فيها:
(أ) رسالة في دلالة الألفاظ
تأليف: ابن البديع أبي الحسن عليّ بن محمّد البندهي
(ب) بقاء النفس الإنسانية بعد فناء الجسد وبوار البدن
تأليف: نصيرالدين محمّد بن محمّد بن الحسن الطوسي
(ج) أسئلة السيد ركن الدين الاسترابادي من نصيرالدين الطوسي وأجوبتها
وهي اثنا عشر سؤالا وجواباً.
(د) النفس الناطقة وحقيقتها وأحوالها
تأليف: الشيخ أبي عليّ الحسين بن عبدالله بن سينا
(هـ) الفرق بين نوعي العلم الإلهي والكلام
تأليف: سراج الدين محمود بن أبي بكر الأرموي
(و) رسالة العشق
تأليف: الشيخ أبي عليّ الحسين بن عبدالله بن سينا
كتب هذه المجموعة عبدالرحمن ابن العتائقي الحلي سنة 778.
683 ـ خواص في المنطق
هو شرح على كتاب منطقي بـ "قوله ـ قوله" لم نعرف ما هو، نسخة قديمة من القرن العاشر، وهي ناقصة الأول، والعناوين مهملة لم يكتب في مكانها شيء.
686 ـ مجموعة فيها:
(أ) الملتقط من كتاب زبدة النقض ولباب الكشف
تأليف: ابن كمونة سعد بن منصور بن سعد بن حسن بن هبة الله
"زبدة النقض" هو من مؤلفات نجم الدين أحمد بن أبي بكر بن محمّد النخجواني
(ب) رسالة في العلم والعمل
تأليف: ابن كمونة
كتب ابن كمونة هذه الرسالة بالتماس محمّد المؤمن القزويني، وصدرها باسم محمّد الجويني، ويقول في مقدمتها "وقد رتبتها على جملتين يشتمل كل جملة منها على بابين وكل باب على خمسة فصول".
المجموعة بخط ابن كمونة، كتبها سنة 679.
687 ـ فعلت فلا تلم
تأليف: قطب الدين محمود بن مسعود بن مصلح الشيرازي
النصف الأول من هذا الكتاب بخط قديم، والنصف الثاني كتبه عبدالرحمن بن محمّد ابن العتائقي الحلي سنة 732، والنسخة فيها آثار الأرضة.
688 ـ الشهدة في شرح تعريب الزبدة
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
بخط المؤلف، فرغ منه منتصف ذي الحجة سنة 787.
694 ـ المنصص في شرح الملخص
تأليف: أبي الحسن عليّ بن عمر القزويني الكاتبي
كتب سنة 706، وعلى الورقة الاُولى تملكات كثيرة.
702 ـ الإرشاد في معرفة مقادير الأبعاد
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
شرح على الباب الرابع من كتاب "التذكرة" بـ "قال ـ أقول"، أتمه آخر نهار الأربعاء عشرين محرم سنة 788 في النجف.
708 ـ مجموعة فيها:
(أ) صفوة الصفوة للعارف في شرح صفوة المعارف
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
"صفوة المعارف" منظومة في الهيئة نظمها سعد بن عليّ الحضرمي.
(ب) الحدود النحوية
تأليف: ابن العتائقي الحلي
(ج) المآخذ على الحاجبية
تأليف: ابن العتائقي الحلي
الظاهر أن هذا الكتاب نقود نحوية على كتاب "الكافية" لابن الحاجب.
هذه المجموعة بخط ابن العتائقي، كتبها سنة 787، وفيها رسائل اُخرى غير التي ذكرناها ولكن فاتنا تسجيلها.
710 ـ مجموعة فيها:
(أ) النكات
تأليف: عليّ بن محمّد الكاتبي
بخط ابن العتائقي الحلي، كتبه سنة 752.
(ب) تجريد النية من الرسائل الفخرية
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي بخط المؤلف، كتبه سنة 753.
(ج) شرح قصيدة أبي دلف
تأليف: ابن العتائقي الحلي
والقصيدة هي لأبي دلف مسعر بن مهلهل الخزرجي وهو شرح مختصر لبعض ألفاظ القصيدة، وهو بخط ابن العتائقي، كتبه سنة 763.
712 ـ شرح تجريد الميزان
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
شرح مزجي كتب المتن بالحمرة، وهو ناقص الأول، تمت كتابته بيد المؤلف في النجف سنة 788.
717 ـ مجموعة فيها:
(أ) كتاب في الكلام والفلسفة
كتاب صغير نظن انه من مؤلفات ابن كمونة.
(ب) المطالب المهمة في علم الحكمة
تأليف: عز الدين سعد بن منصور بن سعد بن الحسن بن هبة الله ابن كمونة
قال المؤلف في المقدمة "ورتبته على سبعة فصول كل فصل مشتمل
فصل منها على سبعة أبحاث مقدماً على ذكر الفصول بيان إيجاب العقل لطلب العلم والسعي في تحصيله".
المجموعة كتبت في حياة ابن كمونة، وجاء بعد اسمه "أدام الله أيامه".
719 ـ المناظرات..
كتاب في البديع، وهو ناقص الأول، ويشبه أن يكون من مؤلفات كمال الدين ابن العتائقي وبخطه، واسمه مخروم في الصفحة الاُولى كما ذكرنا أعلاه.
720 ـ كتاب في الطب
شرح ومتن، ناقص الأول والآخر، ويحتمل أن يكون شرح الموجز لابن العتائقي الحلي.
722 ـ الصحائف
كتاب في علم الكلام في تسع عشرة صفحة، وفي كل صفحة فصول، وهو ناقص الأول، اُلّف سنة 688، وكتبه إبراهيم بن عليّ بن الحسين.. سنة 716.
مجموعة فيها :
(أ) جمل علم النحو
أوله "أما بعد حمد الله على آلائه والصلاة على محمّد وأصفيائه، فهذه جمل علم النحو لخصتها من النهج القويم".
(ب) كتاب في الفلسفة
يبدو من قراءة هذا الكتاب أن لمؤلفه كتاباً آخر في المنطق اسمه "العين"، ونسخت هذه النسخة على نسخة مقروءة على المصنف.
كتب المجموعة محمود بن محمّد سنة 729.
725 ـ شرح الاشارات
تأليف: محمّد بن أسعد بن محمّد اليماني المدعو ببدر التستري
هو محاكمة بين شرح نصيرالدين الطوسي وفخرالدين الرازي، النسخة أكلتها الأرضة، وهي ناقصة الآخر، وهي من متروكات السيد جلال الدين عبدالله بن شرفشاه الحسيني، واُوقفت على الحرم العلوي سنة 810.
732 ـ كتاب في الفلسفة
متن وشرح بعنوان "قال ـ أقول"، ومؤلفه صاحب كتاب "المناهج" في الحكمة وكتاب "سر الأسرار" وهو ناقص الأول والآخر.
733 ـ المعتبر في الحكمة
تأليف: أبي البركات هبة الله بن عليّ بن ملكا
كتبه أبو سعد نفيس بن المبارك سنة 538 لمحمود بن الأعرابي، وأوقفه السيد صدرالدين محمّد بن السيد شرف الدين محمود بن الحسن بن خليفة الآوي سنة 775، وعلى الورقة الاُولى تملكات كثيرة.
736 ـ حل الألغاز من مسائل الإيجاز
تأليف: حسن بن محمّد بن أبي الحسن بن أحمد الأسدي
نسخة نظيفة مشكولة، بخط المؤلف، كتبها سنة 737.
737 ـ شرح القانون
الجزء الرابع، ناقص الأول، كتبه محمّد بن عليّ الجرجاني سنة 730، ومنه في أواخره "اعلم أن الطبيب إذا أراد الطب على هذه السيرة".
738 ـ المشارع والمطارحات
نسخة قديمة ممتازة حسنة الخط، ناقصة الأول والآخر، ولم نعرف اسم الكتاب والمؤلفات بصورة دقيقة.
741 ـ الرسالة الفارقة والملحة الفائقة
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
كتاب يبحث في أن مخالف الحقّ من أهل القبلة هل هو كافر أم لا، ويعدد فرق المسلمين، وهو بخط المؤلف، وليس فيه تاريخ.
743 ـ الرسالة المفردة في الأدوية المفردة
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
رتب فيها أسماء الأدوية حسب الحروف، وهي بخط المؤلف، وهي ناقصة الآخر، أكلتها الأرضة.
6- کتاب النبوة شيخ صدوق
در مقاله ای که چند سالی پيش در مجله نشر دانش منتشر کردم، با بررسی و مقايسه متون مختلف و بررسی اسانيد احاديث کتاب قصص الانبياء قطب راوندی اين نکته را مدلل کردم که کتاب راوندی جز با تعدادی استثناء در احاديث، روايتی است از احاديث کتاب النبوة ابن بابويه صدوق به صورت تخريج روايات آن کتاب با ذکر اسانيد متعددی که مؤلف از شيخ صدوق به طرق متعدد در اختيار داشته است؛
ولذا بايد اين کتاب را در حقيقت روايتی از کتاب النبوة صدوق دانست. اين شيوه البته در ميان محدثان سنی و شيعی معمول بوده است. در همان مقاله با مقايسه پاره ای از منقولات باقی مانده از کتاب النبوة ابن بابويه صدوق با احاديث موجود در کتاب راوندی، همانندی بخشی از روايات اين دو کتاب را از طريقی ديگر نشان دادم. به هر حال با توجه به اين مقاله که کوششی برای بازسازی کتاب مفقود الاثر و در عين حال مهم صدوق با عنوان کتاب النبوة بود، مواد کتاب را بر اساس قصص الانبياء و ساير منابع جمع آوری کرده و به دوست دانشمندمان جناب آقای حسين درگاهی پيشنهاد چاپ آن را دادم. در اوائل اقامت در پاريس از چاپ اين کتاب باز سازی شده اطلاعی نداشتم، اما فاضل محترم جناب آقای محمد کاظم رحمتی مدتی پيش به بنده اطلاع دادند که کتاب النبوة به کوشش آقای درگاهی منتشر شده است. در اين يادداشت بر خود فرض می بينم از اين اقدام استاد درگاهی تجليل به عمل آورم و از ايشان به دليل همت بزرگشان قدر دانی کنم. در مورد پاره ای از کتابهای ديگر مفقود شيخ صدوق هم کاری مشابه کرده ام که اميدوارم به زودی در همين سايت انتشار يابند.
7- کتاب الايضاح في التفسير
سال گذشته با مقدمه اينجانب کتابی از ابوالقاسم تيمی اصفهاني، از دانشمندان سنی سده ششم اصفهان در موضوع تفسير قرآن و به زبان عربی به صورت نسخه فاکسيميله وسيله مرکز نشر دانشگاهی به چاپ رسيد.
اين نسخه را چند سالی پيشتر در کتابخانه مجلس يافتم و با حمايت دانشمندان محترم آقايان دکتر پورجوادی و معصومی همدانی اين کتاب در ضمن سلسله انتشارات مرکز نشر به چاپ رسيد. از اين کتاب ظاهرا تنها همين يک نسخه که شامل جلد نخست کتاب است، موجود است و به هر حال از اهميت زيادی برخوردار است؛ هم به دليل محتوای کتاب و هم به دليل قدمت نسخه. متأسفانه اين کتاب در کتابخانه مجلس به کلی مغفول افتاده بود و هم اينک از اينکه اين متن در اختيار است، مسرورم. البته به دليل اينکه مولف سنی حنبلی است، طبعا شايد کتاب او در ايران چندان هواداری نداشته باشد، اما بايد اين را نيز اضافه کرد که اولا او دانشمندی برجسته از سرزمين ماست و ثانيا نويسنده ای بوده است که حتی برخی نوشته ها و از جمله نوشته های تفسيری خود را به زبان فارسی می نوشته است. در عين حال آنچه از او می شناسيم اهميت وی را دو چندان می کند. سالها پيش در مقاله ای که برای دائرة المعارف بزرگ اسلامی در ذيل مدخل ابوالقاسم تيمی نوشتم، جوانبی از اهميت اين دانشمند حنبلی را که متعلق به سنت حنبليان اصفهان بوده است، بازگو کرده ام؛ اما در مقدمه کتاب الايضاح موارد بيشتری را متذکر شده ام. البته برای عقايد او مقاله مستقلی نوشته ام که می بايست هر چه زودتر آن را منتشر کنم. از ميان کتابهای او کتاب الحجة في المحجة که در دو جلد به چاپ رسيده، به موضوعات اعتقادی پرداخته است. کتابهای ديگر او که به چاپ رسيده اند، يکی دلائل النبوة است، بسان دلائل النبوة بيهقی و يکی هم الترغيب والترهيب است که به موضوعات اخلاقی پرداخته است. اما شايد مهمتر از هر سه اين کتابها، کتاب ديگر او باشد با عنوان سير السلف که به تازگی در چندين مجلد به چاپ رسيده است. تمامی اين کتابها از سوی دانشمندان سعودی و حنبلی منتشر شده و آنان البته از وجود تفسير او به زبان عربی در ايران اطلاعی ندارند و کتاب الايضاح را همانند ساير تفاسير ديگر او مفقود می پندارند. ابوالقاسم تيمی چندين تفسير بزرگ و کوچک ديگر هم داشته که از وجود آنها تاکنون گزارشی نرسيده است. در ايران از کتاب سير السلف هم نسخه ای کهن موجود است که مورد توجه مصححان کتاب سير السلف قرار نگرفته است؛ اين نسخه بسيار کهن در کتابخانه مرحوم آية الله آخوند ملا علی همداني در همدان ( کتابخانه غرب) موجود است که من از وجود آن از طريق يادداشتهای خود از مرحوم علامه سيد عبدالعزيز طباطبايي مطلع شدم و اميدوارم که از طريق فرزند برومند مرحوم آخوند، استاد و دوست عزيزم دکتر معصومی همدانی بتوان راهی به اين نسخه پيدا کرد. کتاب سير السلف به اين دليل اهميت دارد که کتابی است همچون حلية الاولياء همشهری مؤلف يعنی ابونعيم اصفهانی که در آن در کنار طبقات علمای سلف، به ذکر صوفيه و مناقب و تاريخ و اقوال ايشان به صورت طبقات پرداخته و به ويژه در مورد صوفيه معاصر خود و از آن جمله صوفيه اصفهان اهميت بسيار دارد، نکته ای که مورد توجه استاد دانشمند دکتر پورجوادی قرار گرفته است. اصولا حنبليان صوفی مشرب سعی داشته اند تا سنت تصوف را بخشی از ميراث و "سنت سلف" قلمداد کرده و به آن مشروعيت تاريخی دهند. بی ترديد ذکر نام صوفيه در کنار نام صحابه و تابعين و" سلف صالح" می توانسته سنت تصوف را تداوم سنت "جماعت" قلمداد کرده و آنان را بخشی از "تاريخ مقدس" فرا نمايند که به دليل نمايندگی "سنت"، مشروعيت می يافته اند. بنابراين اين نوع نوشته ها در ميان محدثانی با گرايش صوفيانه، چه در ميان حنبليان و چه در ميان شافعيان و حنفيان وجود داشته است، کاری که دقيقا توسط ابونعيم اصفهانی که نزديک به اشعريان بود، در کتاب حلية الاولياء و نيز ساير نويسندگان طبقات صوفيه صورت گرفته است. اين امر برای مشروعيت تاريخی و مذهبی صوفيه بسيار اهميت داشته است، به ويژه از دوره ای که تصوف در قلب اسلام سنی جای خود را پيدا کرد. در تصوف خراسان هم همين نکته را می توان بالعيان ديد. ابوالقاسم تيمی در تداوم و نقل سنت تصوف حنبليان اصفهان سهم بسزايي دارد و می توان او را از آخرين نمايندگان حنبلی گری اصفهان و تصوف حنبلی آنجا به شمار آورد. تفسير الايضاح او نيز می تواند ما را با نمونه ای از تفاسير حنبلی غير حديثی قرآن آشنا کند.
8- التاج في أخلاق الملوک از محمد بن حارث ثعلبي
التاج في أخلاق الملوک، کتابی است منسوب به جاحظ که دهها سال است در مطالعات مربوط به انديشه سياسی و نيز ادب اندرزنامه نويسی ايرانی و اسلامی، توجه محققان را به خود جلب کرده است.
البته در انتساب کتاب به جاحظ همواره ترديد وجود داشته ولی اهميت کتاب جای هيچگونه بحثی ندارد. عنوان کتاب يادآور ادب تاج نويسی دوران ساسانی و نوشته هايی است که در احوال و احکام و فرامين شاهان ساساني و به خصوص در مورد خسرو انوشروان نوشته شده و يا عين آنها و يا مضامين آنها بعدا توسط نويسندگان و مترجمان دوره آغازين اسلامی ترجمه و نقل شده است. بخشی از اين ادبيات مربوط است به گفتارها و عهدنامه های خسرو انوشروان که بعدا در ادبيات نصيحة الملوک نويسی جای خود را همچنان به عنوان سنت ادبی و اخلاقی ايرانی حفظ کرد. در ايران بيش از همه در اين زمينه مرحوم دکتر محمد محمدی ملايری تحقيقاتی را عرضه کرده و در کتاب الترجمة والنقل: کتب التاج والآيين تحقيقات تاريخی ممتازی ارائه داده است.
انتساب کتاب التاج به جاحظ الزاماتی را برای طرز فکر و انديشه جاحظ به همراه دارد که البته با ساير آنچه که از جاحظ می شناسيم، هماهنگ نيست. بنابراين جدا از مشکلات کتابشناختی، از لحاظ محتوا نيز انتساب کتاب به جاحظ همواره پرسش آفرين بوده است.
در کتاب آداب الملوک تأليف علی بن رزين الکاتب که در سالهای اخير به کوشش جليل العطية در بيروت (1421ق/2001م) منتشر شده، مولف که تنها کمتر از چهار سده ای پس از جاحظ می زيسته، از اين کتاب منسوب به جاحظ بهره برده، اما آن را نه به جاحظ بلکه صراحتا به شخصی به نام محمد بن الحارث الثعلبي (و يا بعضا التغلبي، نک: ص 30) منسوب داشته است. محقق کتاب نيز در همين مورد در مقدمه بحث کرده است. خوشبختانه همين محقق پس از آن در سال 2003 و در بيروت (دار الطليعة)، تحقيق تازه ای از کتاب اخلاق الملوک منسوب به جاحظ را ارائه داده است، اما اين بار اين کتاب به عنوان اثری از محمد بن الحارث الثعلبي منتشر شده است. بنابر اين سند روشن، زين پس می توان با اطمينان خاطر اين کتاب را نه به جاحظ بلکه به محمد بن الحارث الثعلبي منسوب کرد. البته در مورد شخص اخير بايد تحقيق بيشتری صورت گيرد تا هويت او روشن شود.
9- کتاب عجائب الهند تأليف يک متکلم معتزلي
کتاب عجائب الهند، عنوان اثری است منسوب به بزرگ بن شهريار که هويت او روشن نيست.
اين کتاب تاکنون مکرر به چاپ رسيده است. هم اينک محقق توانا، دوست دانشمند جناب يوسف الهادی تحقيقی تازه و کاملتر (دمشق، 1426ق/2006م) از اين کتاب بر اساس نسخه مندرج در مسالک الأبصار ابن فضل الله العمري ارائه داده که بنابر اين نسخه جديد، انتساب اين کتاب به بزرگ بن شهريار زير سؤال می رود. بنابر اين نسخه، اين کتاب که عنوان اصلی آن الصحيح من أخبار البحار و عجائبها است، نوشته ای است از متکلم معتزلی نسبتا معروف سده چهارم قمری، ابو عمران موسی بن رباح الأوسي السيرافي که شرح احوال او در کتابهای طبقات معتزلی موجود است. محقق شرحی از احوال او را در مقدمه به دست داده و با کمال استادی، همانطور که شيوه مألوف ايشان است، درباره هويت کتاب بحث کرده است. اين متن ما را با وجهی تازه و تا اندازه ای غريب از فعاليتهای معتزليان آشنا می کند.
استاد و محقق فرانسوی خانم دکتر سابرینا مِروَن ، استاد دانشگاه پاریس و محقق برجسته مرکز مطالعات ملی فرانسه و نویسنده چندین کتاب و تعداد زیادی مقاله درباره تشیع است و در سالهای اخیرکتاب بسیار مهمی منتشر کرده که در اصل رساله دکتری بوده و پس از اصلاحاتی منتشر شده است .
این کتاب در حقیقت به یکی از مهمترین دوره های تشیع معاصر پرداخته است ، دوره ای که تا کنون تحقیق قابل توجهی درباره آن حتی از سوی شیعیان انجام نشده است . این کتاب که خوشبختانه به عربی هم ترجمه شده ( سال 2003 دار النهار ، بیروت ) ، درباره تشیع جبل عامل در آغاز دوران جدید و شکل گیری دولت لبنان در سال 1926 م است و می کوشد از زاویه نقش اصلاح طلبان شیعی جبل عامل ، مراحل شکل گیری تشیع را در لبنان معاصر و حتی در کل منطقه شامات ( به ویژه سوریه ) به عنوان یک طائفه مذهبی – سیاسی مورد مطالعه قرار دهد . محدوده بحث او البته , تا پایان دوره زعامت دینی مرحوم سید عبد الحسین شرف الدین را شامل می شود و به بحث درباره امام موسی صدر نمی پردازد . با اين وصف بحث او درباره این دوره ، زمینه تاریخی ظهور امام موسی صدر و شکل گیری مجلس اعلای شیعیان لبنان را مورد مطالعه قرار می دهد .
در این کتاب مولف به این نکته بسیار مهم پرداخته که چگونه تشیع جبل عامل در ارتباط با تشیع عراق و ایران رشد و گسترش یافته است . رشد تفکرات مدرن و تجدد خواهانه در شیعیان جبل عامل و همچنین تاثیرات تفکر نوزایش اسلامی بر جبل عامل از نکات مهم این کتاب است.
2- تاريخ و عقايد شيعه
کتابی در رابطه با تشیع از سوی استاد دانشمند و محقق جناب آقای دکتر محمد علی امیر معزی با همکاری آقای دکتر کریستیان ژامبه فیلسوف فرانسوی و استاد برجسته فلسفه اسلامی در مدرسه عالی مطالعات سوربن به چاپ رسیده است با عنوان : تشیع چیست ؟ ( سال 2004 ، انتشارات فیارد ) که حائز اهمیت بسیار است . دکتر امیر معزی هم اكنون استاد کرسی هانری کربن در مدرسه عالی سوربن است .
فصول این کتاب از این قرار است :
1- بنیادهای دکترین و آغازگاههای تشیع
شامل :
- ریشه ها و جهان بینی : بینش پیکار جو و بینش ثنوی
- آغازگاههای تشیع : شخصیتهای مقدس و شاخه های اصلی ، تبارهای امامان (ع ) ، تبار شناسی امامان (ع) و اختلافات بزرگ تشیع
2 – سرچشمه ها و محتوای آموزش های مقدس
شامل:
- سرچشمه های بنیانگذار ( قرآن و حدیث ، حدیث شیعی، قرآن شیعی )
- آموزش ها و طبقات آن ( حقوق شرعیات ، تئوری تشکیل جهان و مطالعه منشاء انسان ، آخرت شناسی ، بعد جمعی ، بعد فردی ، کلام و امام شناسی )
- ولایت : کانون ایمان
- تفسیر نمادین : تاویل( تفسیر باطنی عمومیت یافته ، میراث مسیحایی ، تمثیل یا نماد ، تفسیر از امام صادر می شود و به امام باز می گردد ، تفسیر ارتباطات )
3 – انقلاب تاریخی شیعه
شامل:
- ریشه های کهن تشیع سیاسی ( آل بویه و مدرسه تاریخ ، مدرسه حله ، صفویه تا امروز )
- جلو ه هایی از قدرت حقوقی – کلامی
- هواداران سنتهای اصلی
- فلسفه سیاسی ( مسئله اقتدار ، تفکر در برابر شورش ، ضرورت رهبر حقیقی، آرمان سیاسی و سیاست آرمانی ، دین جمعی و دین باطنی )
4 – تشیع ، خرد و فلسفه
شامل:
- کمال اخلاقی و تأمل
- فلسفه و ادغام فرهنگی
- چند شاخص تاریخی
- از پرسمان وجود تا ذات خداوند
- مقصد انسان
- از مشهود تا نامشهود
این کتاب در حقیقت با بررسی تاریخی شکل گیری تشیع و مفاهیم دینی و سیاسی آن می کوشد تمایزهای جهان بینی اسلام شیعی را از نمونه سنی آن معاینه نشان دهد و بی تردید با توجه به اینکه در سطح عمومی تری نوشته شده و ویژگیهای خواننده اروپایی را درنظر گرفته ، در رویکرد و موضع خواننده غربی نسبت به تشیع تاثیر مثبتی خواهد گذاشت و به ویژه جنبه های معنوی اسلام شیعی را در مقایسه با نمونه مسحیت بی پرده نشان می دهد . در این کتاب تشیع نه به عنوان یک ایدئولوژی سیاسی بلکه به عنوان دین معنوی که در پیوند دائمی فراتاریخی با سرچشمه های معنویت ادیان کتاب است مورد بررسی قرار گرفته است . دیالوگ میان اسلام و مسیحیت از نقطه نظر مفاهیم استعلایی مشترک میان ادیان کتاب از پیامدهای این کتاب است .
3- انتشار دو کتاب مهم کلامی
با مديريت استاد دانشمند جناب آقای دکتر نصر الله پورجوادی , و با همکاری انجمن حکمت و دانشگاه آزاد برلين ( آلمان ), سری تازه ای برای انتشار مجموعه ای از متون کلامی و فلسفی اسلامی و شيعی در ايران تأسيس شده است که در اين ميان دانشمند اسلام شناس آلمانی خانم زابينه اشميتکه برخی از تحقيقات خود را در اين مجموعه منتشر خواهد کرد . اولين کتاب از اين سری که به تازگی منتشر شده است , چاپ فاکسيميله کتاب بسيار مهم شرح التذکره است ( به کوشش خانم زابينه اشميتکه ) که شرحی است مجهول المؤلف بر کتاب التذکرة في أحکام الجواهر والأعراض ابن متويه معتزلی که نسخه آن در کتابخانه مرحوم اصغر مهدوی موجود بوده است . درباره اين کتاب بعدا خواهم نوشت؛ انشاء الله . اما کتاب دومی که در اين سری همين روزها منتشر شده , کتابی کلامی بر مذهب شيعی امامی است از عصر ماقبل خواجه نصير الدين طوسی و بر اساس مکتب کلامی ابوالحسين بصری و محمود ملاحمی ؛ با عنوان خلاصة النظر که مؤلف آن شناخته نيست . نسخه اين کتاب در کتابخانه ملی فرانسه موجود است و تحقيق آن به کوشش پروفسور اشميتکه و نويسنده اين سطور سامان گرفته است . درباره اين کتاب باز هم خواهم نوشت .
4- کتاب القراءات سيّاري
در شماره ما قبل اخير ژورنال آسيايی، مقاله ای به قلم مشترک اتان کلبرگ و پروفسور محمد علی امير معزی[1]، دو محقق نامدار در زمينه تشيّع و حديث شيعی منتشر شده است که هم حاوی يک خبر است و هم خود مقاله در حقيقت تحقيقی است مستقل درباره موضوع تحريف قرآن و باورهای تاريخی در اين باره. خبر در حقيقت وعده انتشار نزديک متنی کهن از مؤلفی امامی است که تاکنون تنها به صورت نسخه خطی در اختيار بود و هم اينک تصحيحی انتقادی از آن، آماده چاپ است: کتاب القراءات. اين مقاله به زبان فرانسه است و در محوريت سيّاری، محدث نامدار امامی نيمه سده سوم قمری نوشته شده است، که همانطور که می دانيم در رابطه با موضوع قرآن و قراءات آن و تفسير و تأويل شيعی آن کتابی نوشته بوده است با نام القراءات و يا التنزيل و التحريف. از اين کتاب نسخه هايی البته نه چندان کهن باقی است و از جمله در کتابخانه آية الله مرعشی در قم؛ و می دانيم که محدث نوری در کتاب فصل الخطاب خود به طور بنيادی بر آن تکيه کرده و مسئله تحريف را مورد بحث قرار داده است. کتاب سياری گرچه در دسترس علمای شيعه بوده است، اما تاکنون چاپی مستقل از آن ارائه نشده بود و عمدتا متأخران از طريق کتاب نوری به احاديث آن دسترسی داشته اند. هم اينک اين کتاب، چنانکه در اين مقاله آمده، در آستانه نشر از سوی اين دو محقق است و محققان ترجيح داده اند که مقدمه مفصل خود بر اين متن مهم را به صورت مستقل نيز منتشر نمايند. اين مقدمه با رويکردی تاريخی و بسيار روشمند و مستند به رشته تحرير درآمده و در آن به زمينه های موضوع تحريف از نقطه نظر اسلام شناسان غربی پرداخته شده است. در کنار اين موضوع و بحث از ريشه های موضوع تحريف و زمينه های تاريخی اين باور از سوی شماری از دانشمندان سده های ميانه و نيز برخی علمای متأخر، سياری، نويسنده اين کتاب و نيز رويکرد او در بحث از قراءات و تفسير / تأويل آيات قرآنی در مورد امامان مورد مطالعه قرار گرفته است. هر دو نويسنده پيش از اين نيز به اين موضوع پرداخته اند، کلبرگ در مقاله ای مستقل و نيز استاد امير معزی در کتاب بنيادی خود با عنوان پيشوای ملکوتی. با اين وصف تحقيق و تصحيح دقيق متن کتاب سيّاری و مقايسه احاديث و مطالب آن با ساير روايات و بررسی ريشه های اين عقايد، به اين دو محقق اين فرصت را داده است که در اين مقاله شخصيت و انديشه و مبانی تاريخی سياری را مورد مطالعه فراگير قرار دهند. تاکنون کتابها و مقالاتی در زمينه تحريف منتشر شده که در شمار آنها می بايد تحقيقات اتان کلبرگ، حسين مدرسی، بار اشر و برونر را نام برد.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] نک:
« Révélation et falsification : introduction à l’édition du Kitâb al-qirâ’ât d’al-Sayyârî », Journal Asiatique, 293.2, 2005, pp. 663-722.
5- تحقيقی جديد درباره ابن کمونه، فيلسوف سده هفتم قمری بغداد
درباره فيلسوفان پس از عصر فخر رازی و معاصران و پيروان و شاگردان مکتب فلسفی خواجه نصير طوسی، در سالهای اخير تحقيقات و متون قابل توجهی منتشر شده است.
شناخت ما هم اينک از فخر رازی و انديشه های فلسفی و کلامی وی و منابع آن فزونی يافته است. اين امر به دليل انتشار تعدادی از کتابهای مهم او مانند المطالب العاليه است. البته هنوز می بايست منتظر ماند تا کتابهای الملخص و نهاية العقول او نيز تصحيح و منتشر شوند. آشنايي ما با شاگردان و پيروان وی و فيلسوفانی مانند اثير الدين ابهری و کاتبی قزوينی هم کم و بيش به دليل انتشار پاره ای از متون و تحقيقات بيشتر شده است. البته هنوز ما با انتشار کامل آثار اين دو تن فاصله داريم، کما اينکه آثار فلسفی و کلامی برخی از معاصران فخر رازی مانند افضل الدين غيلانی، شرف الدين مسعودی و سيف الدين آمدی نيز به طور کامل منتشر نشده است. ايمن شهاده هم اينک در مورد بخشی از اين زمينه فعاليت می کند و اخيرا کتابی نيز درباره فخر رازی منتشر کرده است. از ديگر سو متونی تازه نيز از خواجه نصير طوسی، قطب الدين شيرازی، قطب الدين رازی، علامه حلی و برخی ديگر از فيلسوفان و متکلمان عصر مابعد خواجه نيز در سالهای اخير انتشار يافته است. از ديگر سو، انتشار سفينه تبريز از سوی استاد پور جوادی زمينه تحقيقی فراگير در رابطه با محيط فلسفی سده هفتم را فزونی بخشيده است. همچنين انتشار تحقيقاتی در رابطه با علامه حلی، بيضاوی، عضد الدين ايجی و برخی از فيلسوفان و متکلمان مکتب شيراز در يکی دو د هه اخير، می تواند بررسی تحولات فلسفی و کلامی ما بين دو مکتب خواجه و مکتب اصفهان را روشنتر کند. در اين ميان مکتب فلسفی تبريز نيز مورد توجه شماری از محققان و از جمله دکتر پور جوادی قرار گرفته است. البته هنوز تحقيق متون کلامی بسياری به ويژه متون کلامی امامی و متأثر از مکتب خواجه و علامه حلی در انتظار است، گرچه در سالهای اخير متون کلامی زيادی از نويسندگان سده های هشتم و نهم قمری منتشر شده و کتابی نيز به زبان آلمانی و به صورت مفصل درباره ابن ابی جمهور احسايی از سوی زابينه اشميتکه انتشار يافته است که می تواند تاريخ علم کلام را در اين دوره روشنتر کند و مقدمات ظهور کتابهای کلامی دوره صفوی و نيز مکتب فلسفی اصفهان را تبيين نمايد. در اين ميان شخصيتهايی مانند نصير الدين قاشی و ابن العتائقي حلي به کلی مورد غفلت قرار گرفته اند. اين به دليل در دسترس نبودن شماری از تأليفات آنان است که في المثل در مورد اين دو تن بايد به کتابخانه روضه غرويه حيدريه (حرم حضرت امير) در نجف اشاره کرد که متأسفانه سالهاست از دسترس محققان به دور است و اميد می رود با تحولات اخير عراق راهی برای راهيابی به مخطوطات بسيار ارزشمند اين کتابخانه که عمدتا به خط نويسندگان خود کتابها و يا به خط دانشمندان نامدار امامی است، فراهم گردد. البته هنوز برای نوشتن تاريخ جامعی برای کلام و فلسفه در سده های ميان خواجه نصير و مکتب اصفهان راه درازی در پيش داريم، اما به هر حال يکی از مهمترين شيوه ها برای پيشبرد چنين هدفی، تکنوشتها و مطالعات منفرد در رابطه با متکلمان و فيلسوفان اين دوره زمانی است.
هم اينک کتابی در رابطه با ابن کمونه، فيلسوف نامدار سده هفتم قمری از سوی پروفسور زابينه اشميتکه و دوست فاضل رضا پورجوادی به زبان انگليسی (انتشارات بريل) منتشر شده است که حاوی شرحی از زندگی، مبانی انديشه فلسفی و کتابشناسی مفصل و جامعی از ابن کمونه است و در بخش دوم کتاب نيز برخی از کتابها و رساله های وی منتشر شده است. اين کتاب با مراجعه بسيار گسترده به منابع تاريخی و کتابشناختی و نيز مراجعه به تحقيقات جديد در رابطه با اين فيلسوف نامدار تدوين شده است. از ابن کمونه تاکنون تنها چند کتابی منتشر شده بود (از جمله الجديد في الحکمة و تنقيح الأبحاث). محققان، کما اينکه از خود کتاب پيداست، در نظر دارند دو سه متن ديگری از ابن کمونه را نيز در تهران منتشر کنند. پيش از اين نيز از اين دو محقق مقاله ای به صورت مشترک درباره منابع درة التاج قطب الدين شيرازی و سهم ابن کمونه منتشر شده بود. بی ترديد اين کتاب سهمی مهم و ارزشمند در تدوين تاريخ فکر فلسفی در دوره مورد بحث ما خواهد داشت. در پايان اين يادداشت تنها برای نشان دادن اهميت اين دوره از انديشه فلسفی و کلامی و نيز اهميتی که کتابخانه حرم حضرت امير برای گشودن راه اين تحقيق برای محققان دارد، بر اساس فهرست منتشر شده اين کتابخانه که سالها پيش در نجف تدوين شده، فهرستی از کتابهای فلسفی و کلامی مهم اين کتابخانه را ، به نقل می آورم. اميد است که ارائه اين فهرست، عزم متصديان امور فرهنگی را برای راهيابی هر چه زودتر به اين کتابخانه مهم برانگيزاند:
572 ـ ملتقط تلخيص المحصل
تأليف: ابن كمونة عز الدولة سعد بن منصور بن سعد بن الحسن بن هبة بن كمونة.
النسخة بخط ابن كمونة وجاء في آخرها "وكان الفراغ منه انتخاباً ونسخاً في العشر الأوسط من ذي القعدة سنة سبعين وستمائة هجرية..".
575 ـ مجموعة فيها:
(أ) مصباح الأرواح في الكلام
تأليف: القاضي ناصر الدين عبدالله بن عمر البيضاوي
في آخر المجموعة كتابة لا تتبين لنا ماهي إلاّ قوله "منتصف جمادي الاُولى أربع وسبعين وسبعمائة، وكتب عبدالرحمن بن محمّد ابن العتائقي".
576 ـ مجموعة فيها:
(أ) مفتاح الخير في شرح ديباجة رسالة الطير
تأليف: الشيخ عليّ بن سليمان البحراني
(ب) رسالة ميثم البحراني الى نصيرالدين الطوسي
كتبت هذه المجموعة في حياة الشيخ عليّ بن سليمان البحراني الذي توفي سنة 699 فجاء بعد اسمه على الورقة الاُولى من الكتاب الأول جملة "دام فضله". على المجموعة كتابة عبدالرحمن بن محمّد ابن العتائقي سنة تسع.. وسبعمائة.
579 ـ مجموعة فيها:
(أ) المحيط الأعظم والبحر الخضم في تأويل كتاب الله العزيز المحكم.
تأليف: السيد ركن الدين حيدر بن عليّ بن حيدر الآملي.
هذه النسخة هي المجلد الأول من المجلدات الخمس كما هو مكتوب على الورقة الاُولى.
(ب) رسالة في العلوم العالية
تأليف: السيد حيدر الآملي
المجموعة بخط السيد حيدر نفسه، وتم الكتاب الأول سنة 777، والكتاب الثاني ناقص الآخر. كتبت المجموعة برسم خزانة السلطان شاه شجاع، وعلى الورقة الاُولى صورة وقفية لخزانة الإمام أميرالمؤمنين (عليه السلام).
608 ـ المفصل في شرح المحصل
تأليف: عليّ بن عمر بن عليّ الكاتبي القزويني
كتب في حياة المؤلف، لأنه بعد اسمه جاءت عبارة "أدام الله أيامه وأسبغ على الطالبين إحسانه"، وأول النسخة ناقص يبدأ بـ "من معلول واحد خلافاً للفلاسفة والمعتزلة".
611ـ شرح الكشف
"كشف الأسرار عن غوامض الأفكار" في المنطق هو للقاضي أفضل الدين محمّد بن ناماور بن عبدالملك الخونجي الشافعي، وشرحه عليّ بن عمر بن عليّ الكاتبي القزويني، وأظن أنّ هذه النسخة من جملة شرحه، وهي قديمة نفيسة ناقصة الآخر، وهي الجزء الثاني من الكتاب تبدأ بالفصل الثامن في القياس وتنتهي بقوله "فالصغرى إما أن تكون اتفاقية.. استلزمتا سلب الموافقة به.."، أوقفها عزالدين بن عليّ بن حيدر العلوي الحسيني.. في الرابع عشر جمادي الاُولى سنة 868
615 ـ المفصل في شرح المحصل
تأليف: عليّ بن عمر بن عليّ الكاتبي القزويني
من متروكات السيد جلال الدين عبدالله بن شرفشاه الحسيني، واُوقفت على الحرم العلوي سنة 816، وعلى الورقة الاُولى تملك محمّد بن مسعود بن عمر الحنفي وعبدالله بن الحسين بن حمّاد وآخرين، وهي برسم خزانة نجم الدين أبي القاسم جعفر بن السعيد المرحوم عفيف الدين.
624 ـ شرح حكمة الاشراق
تأليف: قطب الدين محمّد بن مسعود بن مصلح الشيرازي
المتن مكتوب بالأحمر، وفي آخر النسخة "فرغت من كتابته في أوائل رجب سنة 729 ناقلا من نسخة منقولة من الأصل بخط المصنف"، وهي من متروكات السيد جلال الدين عبدالله بن شرفشاه الحسيني، واُوقفت على الحرم العلوي سنة 816.
630 ـ مجموعة فيها:
(أ) الايضاح والتبيين في شرح مناهج اليقين
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
(ب) شرح أسئلة ابن ميثم من نصير الدين الطوسي
تأليف: ابن العتائقي الحلي.
المجموعة بخط المؤلف، وتمت كتابة الكتاب الأول سنة 879، وجعل المؤلف الكتاب الثاني تتمة للكتاب الأول.
631 ـ شرح طوالع الأنوار
تأليف: نصير الدين عليّ بن محمّد القاشاني الحلي
كتبه الحسن بن المطهر سنة 768، وهو من متروكات السيد جلال الدين عبدالله بن شرفشاه الحسيني، وأوقف على الحرم العلوي سنة 810، وجاء في الصفحة الاُولى "نظر في هذا الكتاب.. الى آخره الفقير الى الله.. بن عباس العميدي الحسيني.. ذنوبهم أجمعين"، وتملك حسن بن الشيخ هادي، وكتب في الصفحة الأخيرة "نظر في هذا الكتاب الفقير عليّ بن إبراهيم كتابدار الحضرة المقدسة.. سنة 990).
632 ـ شرح الايلاقي
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
هو شرح على كتاب "الفصول الايلاقية" للسيد شرف الدين محمّد بن يوسف الايلاقي تلميذ الشيخ الرئيس ابن سينا، وهو مختصر من الكتاب الأول من القانون في الطب. وهذا الشرح بخط ابن العتائقي كتبه سنة 755.
635 ـ المباحثات
ربما يكون كتاب "المباحثات السنية والمعارضات النصيرية تأليف العلاّمة الحسن بن يوسف بن المطهر الحلي، كتبه عبد الرومي سنة 718، نسخة حسنة الخط مشكولة، أوقفها صدر الدين محمّد بن السيد حسن بن عليّ بن خليفة الآوي الحسيني عن عمه مجد الدين أحمد بن حسن بن عليّ بن خليفة الآوي الحسيني سنة 775. وكتب في هامش الصفحة الأخيرة "قوبل بأصل المنقول عنه".
637 ـ التصريح في شرح التلويح في الطب
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي.
الجزء الثاني، بخط المؤلف، كتبه في النجف سنة 774.
642 ـ مجموعة فيها:
(أ) الإرشاد في علم الخلاف والجدل
تأليف: ركن الدين محمّد بن محمّد العميدي السمرقندي
(ب) تتمة الإرشاد
تأليف: ركن الدين العميدي
(ج) شرح الإرشاد
تأليف: شمس الدين أحمد بن خليل الحولي
(د) الفصول الأربعة
تأليف: ركن الدين العميدي
(هـ) الفصول في علم الاُصول
تأليف: أبي المؤيد موفق بن محمّد الخاصي الخوارزمي
هذه المجموعة قديمة حسنة الخط بدون تاريخ، كتبها محمّد بن أبي الغنائم بن معني الدمشقي، وأوقفها السيد صدر الدين الآوي على الحرم العلوي يوم الثامن من شهر رجب سنة 776، وعلى الورقة الاُولى تملك طاهر بن هاشم بن أحمد التفليسي، وفي آخرها تملك صدر الدين الاسترابادي سنة 896.
643 ـ المنصص في شرح الملخص
تأليف: أبي الحسن عليّ بن عمر بن عليّ القزويني الكاتبي
الجزء الثالث، نسخة قديمة ناقصة الآخر، وعلى الصفحة الاُولى تملكات كثيرة، وأوقفها السيد عز الدين عليّ بن السيد بهاء الدين حيدر بن السيد عز الدين حسن بن عليّ بن خليفة الآوي الحسيني سنة 776.
645 ـ القسطاس المستقيم والنهج القويم
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي.
بخطه، وكتب في هامش الصفحة الأخيرة "النسخة هي المسودة"
648 ـ الجواهر
تأليف: فخر الدين محمّد بن عمر بن الحسين الرازي
نسخة ناقصة الأول، كتبت سنة 625، نظر فيها حسن بن عليّ بن قطان البصري، وأوقفها عز الدين عليّ بن حيدر العلوي الحسيني الآوي عن عمه سنة 778.
662 ـ التصريح في شرح التلويح
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
نسخة نظيفة ناقصة الأول والآخر، ومواضع المتن فراغ لم يكتب فيها شيء.
663 ـ التصريح في شرح التلويح
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
الجزء الأول، بخط المؤلف، فرغ منه ونقله من المسودة مستهل شهر شعبان سنة 774، وكتب في آخره انه لم يقابله بالأصل.
675 ـ مجموعة فيها:
(أ) الأمد على الأبد
تأليف: محمّد بن يوسف العامري
(ب) القضاء والقدر
تأليف: القاضي عبدالجبار المعتزلي
كتبها محمّد بن عليّ الجرجاني سنة 720، وهي من متروكات السيد جلال الدين عبدالله بن شرفشاه الحسيني، واُوقفت على الحرم العلوي سنة 816.
677 ـ طوالع الأنوار من مطالع الأنظار
تأليف: القاضي ناصر الدين عبدالله بن عمر البيضاوي
نسخة قديمة ناقصة الآخر، على الصفحة الاُولى تملك عبدالرحمن ابن العتائقي، وفي هامشها "سنة ستمائة وأربعين اُحرق الضريح المقدس بسر من رأى، وسنة خمس وخمسين اُحرق الضريح المقدس الغروي"، وفي ورقة منفردة عن الكتاب "نظر فيه فضل بن محمّد بن الزين بن محمّد بن عبدالرحمن الجنيدي الأسدي سنة 909".
680 ـ مجموعة فيها فوائد متفرقة ورسائل منها:
(أ) دفع الغم من الموت
تأليف: الشيخ أبي عليّ الحسين بن عبدالله بن سينا
(ب) شرح الخطبة الغراء
تأليف: أبي الحسن عليّ بن الحسين بن عليّ المسعودي المؤرخ
(ج) العروس
تأليف: الشيخ أبي عليّ الحسين بن عبدالله بن سينا
(د) شرح حديث "الناس نيام"
تأليف: الشيخ ميثم بن عليّ بن ميثم البحراني
(هـ) رسالة الطيور
تأليف: أبي حامد محمّد بن محمّد بن محمّد الغزالي
(و) أقسام الحكمة
تأليف: الشيخ أبي عليّ الحسن بن عبدالله بن سينا
(ز) رسالة الطير
تأليف: الشيخ أبي عليّ الحسن بن عبدالله بن سينا
كتبت هذه المجموعة سنة 707، ومن جملة الفوائد المتفرقة التي فيها: فوائد من كلام الفضل، ورؤيا ابن سينا، وفوائد من كلام الحكماء، ووصايا افلاطون لتلامذته، وكلام سقراط الحكيم، ومسائل ابن سينا، وفوائد من كلام الشيخ أبي الحسن الآوي، ودعاء من انشاء ابن سينا، ومسائل أبي حيان، وسيرة ابن سينا.
681 ـ شرح ديوان المتنبي
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي.
الجزء الثاني، بخطه كتبه سنة 781.
682 ـ مجموعة فيها:
(أ) رسالة في دلالة الألفاظ
تأليف: ابن البديع أبي الحسن عليّ بن محمّد البندهي
(ب) بقاء النفس الإنسانية بعد فناء الجسد وبوار البدن
تأليف: نصيرالدين محمّد بن محمّد بن الحسن الطوسي
(ج) أسئلة السيد ركن الدين الاسترابادي من نصيرالدين الطوسي وأجوبتها
وهي اثنا عشر سؤالا وجواباً.
(د) النفس الناطقة وحقيقتها وأحوالها
تأليف: الشيخ أبي عليّ الحسين بن عبدالله بن سينا
(هـ) الفرق بين نوعي العلم الإلهي والكلام
تأليف: سراج الدين محمود بن أبي بكر الأرموي
(و) رسالة العشق
تأليف: الشيخ أبي عليّ الحسين بن عبدالله بن سينا
كتب هذه المجموعة عبدالرحمن ابن العتائقي الحلي سنة 778.
683 ـ خواص في المنطق
هو شرح على كتاب منطقي بـ "قوله ـ قوله" لم نعرف ما هو، نسخة قديمة من القرن العاشر، وهي ناقصة الأول، والعناوين مهملة لم يكتب في مكانها شيء.
686 ـ مجموعة فيها:
(أ) الملتقط من كتاب زبدة النقض ولباب الكشف
تأليف: ابن كمونة سعد بن منصور بن سعد بن حسن بن هبة الله
"زبدة النقض" هو من مؤلفات نجم الدين أحمد بن أبي بكر بن محمّد النخجواني
(ب) رسالة في العلم والعمل
تأليف: ابن كمونة
كتب ابن كمونة هذه الرسالة بالتماس محمّد المؤمن القزويني، وصدرها باسم محمّد الجويني، ويقول في مقدمتها "وقد رتبتها على جملتين يشتمل كل جملة منها على بابين وكل باب على خمسة فصول".
المجموعة بخط ابن كمونة، كتبها سنة 679.
687 ـ فعلت فلا تلم
تأليف: قطب الدين محمود بن مسعود بن مصلح الشيرازي
النصف الأول من هذا الكتاب بخط قديم، والنصف الثاني كتبه عبدالرحمن بن محمّد ابن العتائقي الحلي سنة 732، والنسخة فيها آثار الأرضة.
688 ـ الشهدة في شرح تعريب الزبدة
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
بخط المؤلف، فرغ منه منتصف ذي الحجة سنة 787.
694 ـ المنصص في شرح الملخص
تأليف: أبي الحسن عليّ بن عمر القزويني الكاتبي
كتب سنة 706، وعلى الورقة الاُولى تملكات كثيرة.
702 ـ الإرشاد في معرفة مقادير الأبعاد
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
شرح على الباب الرابع من كتاب "التذكرة" بـ "قال ـ أقول"، أتمه آخر نهار الأربعاء عشرين محرم سنة 788 في النجف.
708 ـ مجموعة فيها:
(أ) صفوة الصفوة للعارف في شرح صفوة المعارف
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
"صفوة المعارف" منظومة في الهيئة نظمها سعد بن عليّ الحضرمي.
(ب) الحدود النحوية
تأليف: ابن العتائقي الحلي
(ج) المآخذ على الحاجبية
تأليف: ابن العتائقي الحلي
الظاهر أن هذا الكتاب نقود نحوية على كتاب "الكافية" لابن الحاجب.
هذه المجموعة بخط ابن العتائقي، كتبها سنة 787، وفيها رسائل اُخرى غير التي ذكرناها ولكن فاتنا تسجيلها.
710 ـ مجموعة فيها:
(أ) النكات
تأليف: عليّ بن محمّد الكاتبي
بخط ابن العتائقي الحلي، كتبه سنة 752.
(ب) تجريد النية من الرسائل الفخرية
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي بخط المؤلف، كتبه سنة 753.
(ج) شرح قصيدة أبي دلف
تأليف: ابن العتائقي الحلي
والقصيدة هي لأبي دلف مسعر بن مهلهل الخزرجي وهو شرح مختصر لبعض ألفاظ القصيدة، وهو بخط ابن العتائقي، كتبه سنة 763.
712 ـ شرح تجريد الميزان
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
شرح مزجي كتب المتن بالحمرة، وهو ناقص الأول، تمت كتابته بيد المؤلف في النجف سنة 788.
717 ـ مجموعة فيها:
(أ) كتاب في الكلام والفلسفة
كتاب صغير نظن انه من مؤلفات ابن كمونة.
(ب) المطالب المهمة في علم الحكمة
تأليف: عز الدين سعد بن منصور بن سعد بن الحسن بن هبة الله ابن كمونة
قال المؤلف في المقدمة "ورتبته على سبعة فصول كل فصل مشتمل
فصل منها على سبعة أبحاث مقدماً على ذكر الفصول بيان إيجاب العقل لطلب العلم والسعي في تحصيله".
المجموعة كتبت في حياة ابن كمونة، وجاء بعد اسمه "أدام الله أيامه".
719 ـ المناظرات..
كتاب في البديع، وهو ناقص الأول، ويشبه أن يكون من مؤلفات كمال الدين ابن العتائقي وبخطه، واسمه مخروم في الصفحة الاُولى كما ذكرنا أعلاه.
720 ـ كتاب في الطب
شرح ومتن، ناقص الأول والآخر، ويحتمل أن يكون شرح الموجز لابن العتائقي الحلي.
722 ـ الصحائف
كتاب في علم الكلام في تسع عشرة صفحة، وفي كل صفحة فصول، وهو ناقص الأول، اُلّف سنة 688، وكتبه إبراهيم بن عليّ بن الحسين.. سنة 716.
مجموعة فيها :
(أ) جمل علم النحو
أوله "أما بعد حمد الله على آلائه والصلاة على محمّد وأصفيائه، فهذه جمل علم النحو لخصتها من النهج القويم".
(ب) كتاب في الفلسفة
يبدو من قراءة هذا الكتاب أن لمؤلفه كتاباً آخر في المنطق اسمه "العين"، ونسخت هذه النسخة على نسخة مقروءة على المصنف.
كتب المجموعة محمود بن محمّد سنة 729.
725 ـ شرح الاشارات
تأليف: محمّد بن أسعد بن محمّد اليماني المدعو ببدر التستري
هو محاكمة بين شرح نصيرالدين الطوسي وفخرالدين الرازي، النسخة أكلتها الأرضة، وهي ناقصة الآخر، وهي من متروكات السيد جلال الدين عبدالله بن شرفشاه الحسيني، واُوقفت على الحرم العلوي سنة 810.
732 ـ كتاب في الفلسفة
متن وشرح بعنوان "قال ـ أقول"، ومؤلفه صاحب كتاب "المناهج" في الحكمة وكتاب "سر الأسرار" وهو ناقص الأول والآخر.
733 ـ المعتبر في الحكمة
تأليف: أبي البركات هبة الله بن عليّ بن ملكا
كتبه أبو سعد نفيس بن المبارك سنة 538 لمحمود بن الأعرابي، وأوقفه السيد صدرالدين محمّد بن السيد شرف الدين محمود بن الحسن بن خليفة الآوي سنة 775، وعلى الورقة الاُولى تملكات كثيرة.
736 ـ حل الألغاز من مسائل الإيجاز
تأليف: حسن بن محمّد بن أبي الحسن بن أحمد الأسدي
نسخة نظيفة مشكولة، بخط المؤلف، كتبها سنة 737.
737 ـ شرح القانون
الجزء الرابع، ناقص الأول، كتبه محمّد بن عليّ الجرجاني سنة 730، ومنه في أواخره "اعلم أن الطبيب إذا أراد الطب على هذه السيرة".
738 ـ المشارع والمطارحات
نسخة قديمة ممتازة حسنة الخط، ناقصة الأول والآخر، ولم نعرف اسم الكتاب والمؤلفات بصورة دقيقة.
741 ـ الرسالة الفارقة والملحة الفائقة
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
كتاب يبحث في أن مخالف الحقّ من أهل القبلة هل هو كافر أم لا، ويعدد فرق المسلمين، وهو بخط المؤلف، وليس فيه تاريخ.
743 ـ الرسالة المفردة في الأدوية المفردة
تأليف: كمال الدين عبدالرحمن بن محمّد بن إبراهيم ابن العتائقي الحلي
رتب فيها أسماء الأدوية حسب الحروف، وهي بخط المؤلف، وهي ناقصة الآخر، أكلتها الأرضة.
6- کتاب النبوة شيخ صدوق
در مقاله ای که چند سالی پيش در مجله نشر دانش منتشر کردم، با بررسی و مقايسه متون مختلف و بررسی اسانيد احاديث کتاب قصص الانبياء قطب راوندی اين نکته را مدلل کردم که کتاب راوندی جز با تعدادی استثناء در احاديث، روايتی است از احاديث کتاب النبوة ابن بابويه صدوق به صورت تخريج روايات آن کتاب با ذکر اسانيد متعددی که مؤلف از شيخ صدوق به طرق متعدد در اختيار داشته است؛
ولذا بايد اين کتاب را در حقيقت روايتی از کتاب النبوة صدوق دانست. اين شيوه البته در ميان محدثان سنی و شيعی معمول بوده است. در همان مقاله با مقايسه پاره ای از منقولات باقی مانده از کتاب النبوة ابن بابويه صدوق با احاديث موجود در کتاب راوندی، همانندی بخشی از روايات اين دو کتاب را از طريقی ديگر نشان دادم. به هر حال با توجه به اين مقاله که کوششی برای بازسازی کتاب مفقود الاثر و در عين حال مهم صدوق با عنوان کتاب النبوة بود، مواد کتاب را بر اساس قصص الانبياء و ساير منابع جمع آوری کرده و به دوست دانشمندمان جناب آقای حسين درگاهی پيشنهاد چاپ آن را دادم. در اوائل اقامت در پاريس از چاپ اين کتاب باز سازی شده اطلاعی نداشتم، اما فاضل محترم جناب آقای محمد کاظم رحمتی مدتی پيش به بنده اطلاع دادند که کتاب النبوة به کوشش آقای درگاهی منتشر شده است. در اين يادداشت بر خود فرض می بينم از اين اقدام استاد درگاهی تجليل به عمل آورم و از ايشان به دليل همت بزرگشان قدر دانی کنم. در مورد پاره ای از کتابهای ديگر مفقود شيخ صدوق هم کاری مشابه کرده ام که اميدوارم به زودی در همين سايت انتشار يابند.
7- کتاب الايضاح في التفسير
سال گذشته با مقدمه اينجانب کتابی از ابوالقاسم تيمی اصفهاني، از دانشمندان سنی سده ششم اصفهان در موضوع تفسير قرآن و به زبان عربی به صورت نسخه فاکسيميله وسيله مرکز نشر دانشگاهی به چاپ رسيد.
اين نسخه را چند سالی پيشتر در کتابخانه مجلس يافتم و با حمايت دانشمندان محترم آقايان دکتر پورجوادی و معصومی همدانی اين کتاب در ضمن سلسله انتشارات مرکز نشر به چاپ رسيد. از اين کتاب ظاهرا تنها همين يک نسخه که شامل جلد نخست کتاب است، موجود است و به هر حال از اهميت زيادی برخوردار است؛ هم به دليل محتوای کتاب و هم به دليل قدمت نسخه. متأسفانه اين کتاب در کتابخانه مجلس به کلی مغفول افتاده بود و هم اينک از اينکه اين متن در اختيار است، مسرورم. البته به دليل اينکه مولف سنی حنبلی است، طبعا شايد کتاب او در ايران چندان هواداری نداشته باشد، اما بايد اين را نيز اضافه کرد که اولا او دانشمندی برجسته از سرزمين ماست و ثانيا نويسنده ای بوده است که حتی برخی نوشته ها و از جمله نوشته های تفسيری خود را به زبان فارسی می نوشته است. در عين حال آنچه از او می شناسيم اهميت وی را دو چندان می کند. سالها پيش در مقاله ای که برای دائرة المعارف بزرگ اسلامی در ذيل مدخل ابوالقاسم تيمی نوشتم، جوانبی از اهميت اين دانشمند حنبلی را که متعلق به سنت حنبليان اصفهان بوده است، بازگو کرده ام؛ اما در مقدمه کتاب الايضاح موارد بيشتری را متذکر شده ام. البته برای عقايد او مقاله مستقلی نوشته ام که می بايست هر چه زودتر آن را منتشر کنم. از ميان کتابهای او کتاب الحجة في المحجة که در دو جلد به چاپ رسيده، به موضوعات اعتقادی پرداخته است. کتابهای ديگر او که به چاپ رسيده اند، يکی دلائل النبوة است، بسان دلائل النبوة بيهقی و يکی هم الترغيب والترهيب است که به موضوعات اخلاقی پرداخته است. اما شايد مهمتر از هر سه اين کتابها، کتاب ديگر او باشد با عنوان سير السلف که به تازگی در چندين مجلد به چاپ رسيده است. تمامی اين کتابها از سوی دانشمندان سعودی و حنبلی منتشر شده و آنان البته از وجود تفسير او به زبان عربی در ايران اطلاعی ندارند و کتاب الايضاح را همانند ساير تفاسير ديگر او مفقود می پندارند. ابوالقاسم تيمی چندين تفسير بزرگ و کوچک ديگر هم داشته که از وجود آنها تاکنون گزارشی نرسيده است. در ايران از کتاب سير السلف هم نسخه ای کهن موجود است که مورد توجه مصححان کتاب سير السلف قرار نگرفته است؛ اين نسخه بسيار کهن در کتابخانه مرحوم آية الله آخوند ملا علی همداني در همدان ( کتابخانه غرب) موجود است که من از وجود آن از طريق يادداشتهای خود از مرحوم علامه سيد عبدالعزيز طباطبايي مطلع شدم و اميدوارم که از طريق فرزند برومند مرحوم آخوند، استاد و دوست عزيزم دکتر معصومی همدانی بتوان راهی به اين نسخه پيدا کرد. کتاب سير السلف به اين دليل اهميت دارد که کتابی است همچون حلية الاولياء همشهری مؤلف يعنی ابونعيم اصفهانی که در آن در کنار طبقات علمای سلف، به ذکر صوفيه و مناقب و تاريخ و اقوال ايشان به صورت طبقات پرداخته و به ويژه در مورد صوفيه معاصر خود و از آن جمله صوفيه اصفهان اهميت بسيار دارد، نکته ای که مورد توجه استاد دانشمند دکتر پورجوادی قرار گرفته است. اصولا حنبليان صوفی مشرب سعی داشته اند تا سنت تصوف را بخشی از ميراث و "سنت سلف" قلمداد کرده و به آن مشروعيت تاريخی دهند. بی ترديد ذکر نام صوفيه در کنار نام صحابه و تابعين و" سلف صالح" می توانسته سنت تصوف را تداوم سنت "جماعت" قلمداد کرده و آنان را بخشی از "تاريخ مقدس" فرا نمايند که به دليل نمايندگی "سنت"، مشروعيت می يافته اند. بنابراين اين نوع نوشته ها در ميان محدثانی با گرايش صوفيانه، چه در ميان حنبليان و چه در ميان شافعيان و حنفيان وجود داشته است، کاری که دقيقا توسط ابونعيم اصفهانی که نزديک به اشعريان بود، در کتاب حلية الاولياء و نيز ساير نويسندگان طبقات صوفيه صورت گرفته است. اين امر برای مشروعيت تاريخی و مذهبی صوفيه بسيار اهميت داشته است، به ويژه از دوره ای که تصوف در قلب اسلام سنی جای خود را پيدا کرد. در تصوف خراسان هم همين نکته را می توان بالعيان ديد. ابوالقاسم تيمی در تداوم و نقل سنت تصوف حنبليان اصفهان سهم بسزايي دارد و می توان او را از آخرين نمايندگان حنبلی گری اصفهان و تصوف حنبلی آنجا به شمار آورد. تفسير الايضاح او نيز می تواند ما را با نمونه ای از تفاسير حنبلی غير حديثی قرآن آشنا کند.
8- التاج في أخلاق الملوک از محمد بن حارث ثعلبي
التاج في أخلاق الملوک، کتابی است منسوب به جاحظ که دهها سال است در مطالعات مربوط به انديشه سياسی و نيز ادب اندرزنامه نويسی ايرانی و اسلامی، توجه محققان را به خود جلب کرده است.
البته در انتساب کتاب به جاحظ همواره ترديد وجود داشته ولی اهميت کتاب جای هيچگونه بحثی ندارد. عنوان کتاب يادآور ادب تاج نويسی دوران ساسانی و نوشته هايی است که در احوال و احکام و فرامين شاهان ساساني و به خصوص در مورد خسرو انوشروان نوشته شده و يا عين آنها و يا مضامين آنها بعدا توسط نويسندگان و مترجمان دوره آغازين اسلامی ترجمه و نقل شده است. بخشی از اين ادبيات مربوط است به گفتارها و عهدنامه های خسرو انوشروان که بعدا در ادبيات نصيحة الملوک نويسی جای خود را همچنان به عنوان سنت ادبی و اخلاقی ايرانی حفظ کرد. در ايران بيش از همه در اين زمينه مرحوم دکتر محمد محمدی ملايری تحقيقاتی را عرضه کرده و در کتاب الترجمة والنقل: کتب التاج والآيين تحقيقات تاريخی ممتازی ارائه داده است.
انتساب کتاب التاج به جاحظ الزاماتی را برای طرز فکر و انديشه جاحظ به همراه دارد که البته با ساير آنچه که از جاحظ می شناسيم، هماهنگ نيست. بنابراين جدا از مشکلات کتابشناختی، از لحاظ محتوا نيز انتساب کتاب به جاحظ همواره پرسش آفرين بوده است.
در کتاب آداب الملوک تأليف علی بن رزين الکاتب که در سالهای اخير به کوشش جليل العطية در بيروت (1421ق/2001م) منتشر شده، مولف که تنها کمتر از چهار سده ای پس از جاحظ می زيسته، از اين کتاب منسوب به جاحظ بهره برده، اما آن را نه به جاحظ بلکه صراحتا به شخصی به نام محمد بن الحارث الثعلبي (و يا بعضا التغلبي، نک: ص 30) منسوب داشته است. محقق کتاب نيز در همين مورد در مقدمه بحث کرده است. خوشبختانه همين محقق پس از آن در سال 2003 و در بيروت (دار الطليعة)، تحقيق تازه ای از کتاب اخلاق الملوک منسوب به جاحظ را ارائه داده است، اما اين بار اين کتاب به عنوان اثری از محمد بن الحارث الثعلبي منتشر شده است. بنابر اين سند روشن، زين پس می توان با اطمينان خاطر اين کتاب را نه به جاحظ بلکه به محمد بن الحارث الثعلبي منسوب کرد. البته در مورد شخص اخير بايد تحقيق بيشتری صورت گيرد تا هويت او روشن شود.
9- کتاب عجائب الهند تأليف يک متکلم معتزلي
کتاب عجائب الهند، عنوان اثری است منسوب به بزرگ بن شهريار که هويت او روشن نيست.
اين کتاب تاکنون مکرر به چاپ رسيده است. هم اينک محقق توانا، دوست دانشمند جناب يوسف الهادی تحقيقی تازه و کاملتر (دمشق، 1426ق/2006م) از اين کتاب بر اساس نسخه مندرج در مسالک الأبصار ابن فضل الله العمري ارائه داده که بنابر اين نسخه جديد، انتساب اين کتاب به بزرگ بن شهريار زير سؤال می رود. بنابر اين نسخه، اين کتاب که عنوان اصلی آن الصحيح من أخبار البحار و عجائبها است، نوشته ای است از متکلم معتزلی نسبتا معروف سده چهارم قمری، ابو عمران موسی بن رباح الأوسي السيرافي که شرح احوال او در کتابهای طبقات معتزلی موجود است. محقق شرحی از احوال او را در مقدمه به دست داده و با کمال استادی، همانطور که شيوه مألوف ايشان است، درباره هويت کتاب بحث کرده است. اين متن ما را با وجهی تازه و تا اندازه ای غريب از فعاليتهای معتزليان آشنا می کند.
يكشنبه ۲۰ اسفند ۱۳۸۵ ساعت ۲۳:۵۷
