مآخذ
الابانة عن اصول الدیانة، منسوب به ابو‌الحسن علی اشعری، مدینه، ۱۹۷۵ م؛ ابن‌تیمیه، احمد، الصارم المسلول على شاتم الرسول، حیدر‌آباد دکن، ۱۳۳۲ ق؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، تلبیس ابلیس، به کوشش سید جمیلی، بیروت، دار الکتاب العربی؛ ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، به کوشش محمود شهابی، تهران، ۱۳۳۹ ش؛ همو، رسالۀ اضحویه، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، ۱۳۵۰ ش؛ همو، النجاة، به کوشش محیی‌الدین صبری کردی، قاهره، ۱۳۵۷ ق/ ۱۹۳۸ م؛ ابن‌خلدون، مقدمه، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران، ۱۳۵۲ ش؛ ابن‌منظور، ملحق کتاب الاغانی (اخبـار ابی نواس)، بیروت، شم ۲۵؛ ابن‌ندیم، الفهرسـت؛ ابو‌الفتـوح رازی، تفسیـر، به کوشش ابو‌الحسن شعرانی و علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۳ ق؛ ابو‌الفرج اصفهانی، الاغانی، به کوشش سمیر جابر، بیروت، ۱۴۰۷ ق/ ۱۹۸۶ م؛ احمدنگری، عبد‌النبی، جامع العلوم، به کوشش قطب‌الدین محمود، حیدر‌آباد دکن، ۱۴۰۴ ق؛ اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، تهران، ۱۳۴۵ ش؛ بدوی، عبدالرحمان، تاریخ الالحاد فی الاسلام، قاهره، ۱۹۴۵ م؛ برهان قاطع؛ بغدادی، عبد‌القاهر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد محیی‌الدین عبد‌الحمید، قاهره، ۱۴۰۸ ق/ ۱۹۸۸ م؛ بیهقی، تاریخ؛ تفتا‌زانی، مسعود، شرح المقاصد، پاکستان، ۱۴۰۱ ق/ ۱۹۸۱ م؛ تهانوی، محمد اعلى، کشاف اصطلاحات الفنون، کلکته، ۱۸۶۲ م؛ جاحظ، عمرو، الحیوان، به کوشش عبد‌السلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۸۸ ق/ ۱۹۶۱ م؛ جرجـانی، علی، تعریفات، قاهره، ۱۳۰۶ ق؛ همو، شرح المواقف، قم، ۱۳۷۰ ش/ ۱۴۱۲ ق؛ خوارزمی، محمد، مفاتیح العلوم، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، ۱۴۰۴ ق/ ۱۹۸۴ م؛ دادبه، اصغر، فخر رازی، تهران، ۱۳۷۴ ش؛ همـو، «نگـاهی به اسمـاعیلیه و نظریه‌هـای کلامی ـ فلسفـی در مکتـب اسماعیلی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۴ ش، س ۳، شم ۹-۱۱؛ دایرة‌المعارف فـارسی؛ دبا؛ راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش ندیم مرعشلی، بیروت، ۱۴۰۳ ق؛ زرین‌کوب، عبد‌الحسین، فرار از مدرسه، تهران، ۱۳۵۶ ش؛ همو، نه شرقی، نه غربی، انسانی، تهران، ۱۳۵۶ ش؛ زمخشری، محمود، الکشاف، قاهره، ۱۳۸۵ ق/ ۱۹۶۶ م؛ سبزواری، ملا هادی، شرح منظومه، تهران، ۱۲۹۸ ق؛ سهروردی، یحیى، «پرتو‌نامه»، مجموعۀ مصنفات، به کوشش سید حسین نصر و هانری کربن، تهران، ۱۳۴۸ ش/ ۱۹۷۰ م، ج ۳؛ شهرستانی، محمد، الملل و النحل، به کوشش محمد سید کیلانی، بیروت، ۱۹۷۵ م؛ صفی‌پوری، عبد‌الکریم، منتهی الارب، تهران، ۱۳۷۷ ق؛ صلیبا، جمیل، المعجم الفلسفی، بیروت، ۱۹۸۲ م؛ طباطبایی، محمد‌حسین، المیزان، بیروت، ۱۳۹۱ ق؛ طبرسی، فضل، جوامع الجامع، به کوشش ابو‌القاسم گرجی، تهران، ۱۳۴۷ ش؛ طبری، تفسیر؛ طریحی، فخر‌الدین، مجمع البحرین، به کوشش محمود عادل، تهران، ۱۴۰۸ ق/ ۱۳۶۷ ش؛ طوسی، محمد، التبیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ عرفی طالقانی، یغما، اصل الاصول، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، تهران، ۱۳۵۷ ش؛ علامۀ حلی، حسن، کشف المراد، به کوشش ابراهیم موسوی زنجانی، بیروت، ۱۳۹۹ ق/ ۱۹۷۹ م؛ غزالی، محمد، الاقتصاد فی الاعتقاد، به کوشش محمد مصطفى ابو‌العلاء، قاهره، ۱۹۷۳ م؛ همو، تهافت الفلاسفة، ترجمۀ علی‌اصغر حلبی، تهران، ۱۳۶۱ ش؛ همو، «مقاصد الفلاسفة»، خود‌آموز حکمت مشاء، ترجمۀ محمد خزائلی، تهران، ۱۳۳۸ ش؛ همو، «المنقذ من الضلال»، شک و شناخت، ترجمۀ صادق آیینه‌وند، تهران، ۱۳۶۰ ش؛ فارابی، فصوص الحکمة، شرح و ترجمۀ محمد‌تقی استر‌ابادی، به کوشش محمد‌تقی دانش‌پژوه، تهران، ۱۳۵۸ ش؛ فخر‌الدین رازی، التفسیر الکبیر، بیروت، ۱۴۰۶ ق؛ قرآن کریم؛ قزوینی رازی، عبد‌الجلیل، نقض، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۱ ش؛ کستلی، مصطفى، حاشیة على شرح العقائد النسفیة، استانبول، ۱۹۷۳ م؛ کلیله و دمنه، ترجمۀ نصراللٰه منشی، به کوشش مجتبى مینوی، تهران، ۱۳۴۶ ش؛ محقق، مهدی، بیست گفتار، تهران، ۱۳۵۵ ش؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، ترجمۀ ابو‌القاسم پاینده، تهران، ۱۳۶۰ ش؛ معین، محمد، حاشیه بر برهان قاطع؛ میبدی، احمد، کشف الاسرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۵۷ ش؛ نصیر‌الدین طوسی، تلخیص المحصل، به کوشش عبد‌الله نورانی، تهران، ۱۳۵۹ ش؛ نیبرگ، ه . س.، مقدمه بر الانتصار خیاط معتزلی، قاهره، ۱۳۴۴ ق/ ۱۹۲۵ م؛ هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش ژوکوفسکی، تهران، ۱۳۵۸ ش؛ همایی، جلال‌الدین، شعوبیه، به کوشش منوچهر قدسی، اصفهان، ۱۳۶۳ ش؛ نیز:
EI1; EI2.
اگر فهرست مآخذ يک مقاله بلند دانشنامه ای آنچنانکه در بالا ديده می شود را نه به يک متخصص بلکه يک دانشجوی سال اول دوره کارشناسی دانشکده الهيات نشان دهيد و از او بخواهيد تشخيص دهد اين سياهه مآخذ کدام مقاله دانشنامه ای بايد باشد ممکن است هر چيزی به ذهنش برسد الا اينکه اينها مآخذ مدخل "الحاد" است در دائرة المعارف بزرگ اسلامی. من اينجا کاری به محتوای اين مقاله ندارم که نقد آن و نشان دادن راه درست و علمی در نوشتن چنين مدخلی خود نيازمند نوشتن دفتری پر برگ است اما آيا واقعا با اين فهرست از مآخذ می شود نوشته ای مفيد و جامع درباره موضوع مهمی چون مفهوم الحاد در تمدن اسلامی و ابعاد آن در ادبيات کلامی و مذهبی نگاشت؟ دریغ از ارجاع به يک پژوهش مهم خارجی؛ مگر ارجاع به دو مدخل الحاد در طبع های اول و دوم دائرة المعارف اسلام چاپ لايدن. در طول صد و اندی سال گذشته ده ها پژوهش به زبان های اروپایی درباره جوانب مختلف مفهوم الحاد و سابقه آن در کلام اسلامی، ادب عرب، متون دينی و حديثی و فقهی و ابعاد سياسی و اجتماعی و فرهنگی و ادبی آن نوشته شده که نويسنده محترم اين مدخل تنها دل خوش داشته است که به ترجمه عربی عبدالرحمان بدوی از چند پژوهش اينک کلاسيک در اين زمينه ارجاع داده؛ شگفتا. آيا بايد نويسنده ما از ده ها کتاب و متن و ادبيات کلامی و فرقه شناختی اسلامی که تا عصر غزالی از معتزليان و اشعريان و ماتريديه و شيعيان و ... در موضوعات مرتبط با مفهوم الحاد داريم تنها به ابانه منسوب به اشعری که معلوم نيست دقيقا کی و توسط چه کسی نوشته شده و ابدا اثری معيار در بحث از موضع متکلمان در بحث از الحاد نيست و همچنين الفرق بين الفرق بغدادي که اصولا کتابی در فرق شناسی است و نه يک کتاب در علم کلام ارجاع دهد؟ نکند نويسنده ما تصور کرده ارجاع به کتاب شادروان استاد دکتر زرين کوب " نه شرقی، نه غربی، انسانی" کفايت همه عدم مراجعه ها به ده ها متن اساسی در زمينه بحث از الحاد در اسلام را می کند؟ آقای دادبه نويسنده اين مقاله نکرده است دست کم به خود کتاب الانتصار خياط که اثری اساسی و محوری در این موضوع است ارجاع دهد و نه صرفا به مقدمه نيبرگ بر آن. دهه ها مقاله و کتاب فقط در همين چهل سال اخير درباره الحاد، گرايش های الحادی در تاريخ تمدن اسلامی، نظرات متکلمان درباره اين موضوع، ابن راوندی و همفکرانش و درباره تاريخ شکلگيری و ظهور علم کلام در اسلام در تقابل با جريان های الحادی و ملحدان و گروه های وابسته فکری مانند اصحاب طبايع و هيولی و تفکرات زنديقانه و مانوی موسوم به الحاد در تفکر اسلامی و غيره منتشر شده. شايسته نبود به يکی از اين متون و يا يکی از اين پژوهش ها ارجاع داده شود؟ نکند حاشيه کستلی بر شرح العقائد النسفیة همه این نقص در ارجاعات را استدراک می کند؟ حالا می خواهيد اين مدخل را به انگليسی هم ترجمه کنيد برای اسلاميکا؟...
اين مقاله بايد از نو تحرير شود.
الابانة عن اصول الدیانة، منسوب به ابو‌الحسن علی اشعری، مدینه، ۱۹۷۵ م؛ ابن‌تیمیه، احمد، الصارم المسلول على شاتم الرسول، حیدر‌آباد دکن، ۱۳۳۲ ق؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، تلبیس ابلیس، به کوشش سید جمیلی، بیروت، دار الکتاب العربی؛ ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، به کوشش محمود شهابی، تهران، ۱۳۳۹ ش؛ همو، رسالۀ اضحویه، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، ۱۳۵۰ ش؛ همو، النجاة، به کوشش محیی‌الدین صبری کردی، قاهره، ۱۳۵۷ ق/ ۱۹۳۸ م؛ ابن‌خلدون، مقدمه، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران، ۱۳۵۲ ش؛ ابن‌منظور، ملحق کتاب الاغانی (اخبـار ابی نواس)، بیروت، شم ۲۵؛ ابن‌ندیم، الفهرسـت؛ ابو‌الفتـوح رازی، تفسیـر، به کوشش ابو‌الحسن شعرانی و علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۳ ق؛ ابو‌الفرج اصفهانی، الاغانی، به کوشش سمیر جابر، بیروت، ۱۴۰۷ ق/ ۱۹۸۶ م؛ احمدنگری، عبد‌النبی، جامع العلوم، به کوشش قطب‌الدین محمود، حیدر‌آباد دکن، ۱۴۰۴ ق؛ اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، تهران، ۱۳۴۵ ش؛ بدوی، عبدالرحمان، تاریخ الالحاد فی الاسلام، قاهره، ۱۹۴۵ م؛ برهان قاطع؛ بغدادی، عبد‌القاهر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد محیی‌الدین عبد‌الحمید، قاهره، ۱۴۰۸ ق/ ۱۹۸۸ م؛ بیهقی، تاریخ؛ تفتا‌زانی، مسعود، شرح المقاصد، پاکستان، ۱۴۰۱ ق/ ۱۹۸۱ م؛ تهانوی، محمد اعلى، کشاف اصطلاحات الفنون، کلکته، ۱۸۶۲ م؛ جاحظ، عمرو، الحیوان، به کوشش عبد‌السلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۸۸ ق/ ۱۹۶۱ م؛ جرجـانی، علی، تعریفات، قاهره، ۱۳۰۶ ق؛ همو، شرح المواقف، قم، ۱۳۷۰ ش/ ۱۴۱۲ ق؛ خوارزمی، محمد، مفاتیح العلوم، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، ۱۴۰۴ ق/ ۱۹۸۴ م؛ دادبه، اصغر، فخر رازی، تهران، ۱۳۷۴ ش؛ همـو، «نگـاهی به اسمـاعیلیه و نظریه‌هـای کلامی ـ فلسفـی در مکتـب اسماعیلی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۴ ش، س ۳، شم ۹-۱۱؛ دایرة‌المعارف فـارسی؛ دبا؛ راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش ندیم مرعشلی، بیروت، ۱۴۰۳ ق؛ زرین‌کوب، عبد‌الحسین، فرار از مدرسه، تهران، ۱۳۵۶ ش؛ همو، نه شرقی، نه غربی، انسانی، تهران، ۱۳۵۶ ش؛ زمخشری، محمود، الکشاف، قاهره، ۱۳۸۵ ق/ ۱۹۶۶ م؛ سبزواری، ملا هادی، شرح منظومه، تهران، ۱۲۹۸ ق؛ سهروردی، یحیى، «پرتو‌نامه»، مجموعۀ مصنفات، به کوشش سید حسین نصر و هانری کربن، تهران، ۱۳۴۸ ش/ ۱۹۷۰ م، ج ۳؛ شهرستانی، محمد، الملل و النحل، به کوشش محمد سید کیلانی، بیروت، ۱۹۷۵ م؛ صفی‌پوری، عبد‌الکریم، منتهی الارب، تهران، ۱۳۷۷ ق؛ صلیبا، جمیل، المعجم الفلسفی، بیروت، ۱۹۸۲ م؛ طباطبایی، محمد‌حسین، المیزان، بیروت، ۱۳۹۱ ق؛ طبرسی، فضل، جوامع الجامع، به کوشش ابو‌القاسم گرجی، تهران، ۱۳۴۷ ش؛ طبری، تفسیر؛ طریحی، فخر‌الدین، مجمع البحرین، به کوشش محمود عادل، تهران، ۱۴۰۸ ق/ ۱۳۶۷ ش؛ طوسی، محمد، التبیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ عرفی طالقانی، یغما، اصل الاصول، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، تهران، ۱۳۵۷ ش؛ علامۀ حلی، حسن، کشف المراد، به کوشش ابراهیم موسوی زنجانی، بیروت، ۱۳۹۹ ق/ ۱۹۷۹ م؛ غزالی، محمد، الاقتصاد فی الاعتقاد، به کوشش محمد مصطفى ابو‌العلاء، قاهره، ۱۹۷۳ م؛ همو، تهافت الفلاسفة، ترجمۀ علی‌اصغر حلبی، تهران، ۱۳۶۱ ش؛ همو، «مقاصد الفلاسفة»، خود‌آموز حکمت مشاء، ترجمۀ محمد خزائلی، تهران، ۱۳۳۸ ش؛ همو، «المنقذ من الضلال»، شک و شناخت، ترجمۀ صادق آیینه‌وند، تهران، ۱۳۶۰ ش؛ فارابی، فصوص الحکمة، شرح و ترجمۀ محمد‌تقی استر‌ابادی، به کوشش محمد‌تقی دانش‌پژوه، تهران، ۱۳۵۸ ش؛ فخر‌الدین رازی، التفسیر الکبیر، بیروت، ۱۴۰۶ ق؛ قرآن کریم؛ قزوینی رازی، عبد‌الجلیل، نقض، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۱ ش؛ کستلی، مصطفى، حاشیة على شرح العقائد النسفیة، استانبول، ۱۹۷۳ م؛ کلیله و دمنه، ترجمۀ نصراللٰه منشی، به کوشش مجتبى مینوی، تهران، ۱۳۴۶ ش؛ محقق، مهدی، بیست گفتار، تهران، ۱۳۵۵ ش؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، ترجمۀ ابو‌القاسم پاینده، تهران، ۱۳۶۰ ش؛ معین، محمد، حاشیه بر برهان قاطع؛ میبدی، احمد، کشف الاسرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۵۷ ش؛ نصیر‌الدین طوسی، تلخیص المحصل، به کوشش عبد‌الله نورانی، تهران، ۱۳۵۹ ش؛ نیبرگ، ه . س.، مقدمه بر الانتصار خیاط معتزلی، قاهره، ۱۳۴۴ ق/ ۱۹۲۵ م؛ هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش ژوکوفسکی، تهران، ۱۳۵۸ ش؛ همایی، جلال‌الدین، شعوبیه، به کوشش منوچهر قدسی، اصفهان، ۱۳۶۳ ش؛ نیز:
EI1; EI2.
اگر فهرست مآخذ يک مقاله بلند دانشنامه ای آنچنانکه در بالا ديده می شود را نه به يک متخصص بلکه يک دانشجوی سال اول دوره کارشناسی دانشکده الهيات نشان دهيد و از او بخواهيد تشخيص دهد اين سياهه مآخذ کدام مقاله دانشنامه ای بايد باشد ممکن است هر چيزی به ذهنش برسد الا اينکه اينها مآخذ مدخل "الحاد" است در دائرة المعارف بزرگ اسلامی. من اينجا کاری به محتوای اين مقاله ندارم که نقد آن و نشان دادن راه درست و علمی در نوشتن چنين مدخلی خود نيازمند نوشتن دفتری پر برگ است اما آيا واقعا با اين فهرست از مآخذ می شود نوشته ای مفيد و جامع درباره موضوع مهمی چون مفهوم الحاد در تمدن اسلامی و ابعاد آن در ادبيات کلامی و مذهبی نگاشت؟ دریغ از ارجاع به يک پژوهش مهم خارجی؛ مگر ارجاع به دو مدخل الحاد در طبع های اول و دوم دائرة المعارف اسلام چاپ لايدن. در طول صد و اندی سال گذشته ده ها پژوهش به زبان های اروپایی درباره جوانب مختلف مفهوم الحاد و سابقه آن در کلام اسلامی، ادب عرب، متون دينی و حديثی و فقهی و ابعاد سياسی و اجتماعی و فرهنگی و ادبی آن نوشته شده که نويسنده محترم اين مدخل تنها دل خوش داشته است که به ترجمه عربی عبدالرحمان بدوی از چند پژوهش اينک کلاسيک در اين زمينه ارجاع داده؛ شگفتا. آيا بايد نويسنده ما از ده ها کتاب و متن و ادبيات کلامی و فرقه شناختی اسلامی که تا عصر غزالی از معتزليان و اشعريان و ماتريديه و شيعيان و ... در موضوعات مرتبط با مفهوم الحاد داريم تنها به ابانه منسوب به اشعری که معلوم نيست دقيقا کی و توسط چه کسی نوشته شده و ابدا اثری معيار در بحث از موضع متکلمان در بحث از الحاد نيست و همچنين الفرق بين الفرق بغدادي که اصولا کتابی در فرق شناسی است و نه يک کتاب در علم کلام ارجاع دهد؟ نکند نويسنده ما تصور کرده ارجاع به کتاب شادروان استاد دکتر زرين کوب " نه شرقی، نه غربی، انسانی" کفايت همه عدم مراجعه ها به ده ها متن اساسی در زمينه بحث از الحاد در اسلام را می کند؟ آقای دادبه نويسنده اين مقاله نکرده است دست کم به خود کتاب الانتصار خياط که اثری اساسی و محوری در این موضوع است ارجاع دهد و نه صرفا به مقدمه نيبرگ بر آن. دهه ها مقاله و کتاب فقط در همين چهل سال اخير درباره الحاد، گرايش های الحادی در تاريخ تمدن اسلامی، نظرات متکلمان درباره اين موضوع، ابن راوندی و همفکرانش و درباره تاريخ شکلگيری و ظهور علم کلام در اسلام در تقابل با جريان های الحادی و ملحدان و گروه های وابسته فکری مانند اصحاب طبايع و هيولی و تفکرات زنديقانه و مانوی موسوم به الحاد در تفکر اسلامی و غيره منتشر شده. شايسته نبود به يکی از اين متون و يا يکی از اين پژوهش ها ارجاع داده شود؟ نکند حاشيه کستلی بر شرح العقائد النسفیة همه این نقص در ارجاعات را استدراک می کند؟ حالا می خواهيد اين مدخل را به انگليسی هم ترجمه کنيد برای اسلاميکا؟...
اين مقاله بايد از نو تحرير شود.
جمعه ۱۲ خرداد ۱۴۰۲ ساعت ۱۱:۳۵
