کلينی درکتاب الکافی از شماری از مهمترين منابع مکتوب حديثی اماميه بهره گرفته است . در اينجا از ميان انبوهی از منابع مستقيم و غير مستقيم او، دو منبع مهم وی را که هر دو متعلق به دو نسل پيش از او بوده اند و می توانند شناخت ما را نسبت به تحول حديث از نيمه قرن سوم تا اوائل قرن چهارم در ميان اماميه بهبود ببخشند ؛ مورد مطالعه قرار می دهيم:
1- کتاب المحاسنِ ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد بَرْقي، محدث و دانشمند ذو فنون بزرگ 1
وي افزون بر حديث و فقه ، در دانشهايي مانند تاريخ ، جغرافيا ، ادب و شعر هم خُبره بوده است ؛ نك : مسعودي ، مروج الذهب و معادن الجوهر ، به كوشش محمد محي الدين عبدالحميد ، مصر ، 1384 – 1385 ق / 1964 – 1965 م ، 1/ 13 ؛ قمي ، تاريخ قم ، ص 20 – 22 ، 25-26 .
برخي از افراد اين خاندان به مقامات علمي مهمي در دانشهاي حديث و ادب و تاريخ دست يافتند و سهم مهمي را در شكل گيري اماميه بازي كردند .
نك : نجاشي ، ص 76 ؛ ياقوت ، معجم الادباء ، مصر ، 1355-1357 ق / 1936 – 1938 م ، 4/132 ؛ نيز نك : مدخل برقي ، محمد بن خالد ، در دانشنامه جهان اسلام .
براي آنان نك : مدخل اشعريان در دايره المعارف بزرگ اسلامي .
براي اين موارد ، نك : مدخل برقي ، در دانشنامه جهان اسلام .
براي او نك : مدخل ابن ابي عمير در دايره المعارف بزرگ اسلامي .
براي او نك : مدخل بزنطي در دايره المعارف بزرگ اسلامي .
براي ابن محبوب ، نك : مدخل ابن محبوب در دايره المعارف بزرگ اسلامي.
نيز نك : كلبرگ ، ص 308 .
نك : طوسي ، ص 386 ، 404 ؛ نيز نك : تستري ، قاموس الرجال ، 9/252 .
نك : برقي ، المحاسن ، ص 39 ، 67 ، 72 و غيره ؛ اردبيلي ، جامع الرواة ، 2/108 – 109 .
براي او نك : پيش از اين .
نك : خويي ، 16/ 63-65، 354-369 ، 21/ 218 – 220 ؛ نيز نك : مدخل برقي ، محمد ، در دانشنامه جهان اسلام .
احمد برقي با وجود اينكه قمي بوده ، ولي براي استماع حديث از مشايخ اماميه ، راهي كوفه شد. در كوفه از راويان امامي مانند اسماعيل بن مهران ، حسن بن علي وشّاء ، عثمان بن عيسي ، علي بن اسباط و برخي ديگر استفاده كرد و با سنتهاي روايي مختلف امامي آشنايي حاصل نمود . وي در سفر عراق ، بايد به بغداد نيز رفته باشد ، چرا كه از مشايخ آنجا مانند داود بن قاسم بغدادي ، محمد بن عيسي عُبيدي و يعقوب بن يزيد روايت مي كند . برقي از مشايخ بسيار ديگري ، نزديك به دويست تن هم روايت حديث مي كرد و اين امر احتمالا نتيجه سفرهاي مختلف او به ويژه در شهرهاي ايران بوده است14
براي فهرستي از مشايخ برقي ، نك : خويي ، 2/31-32 ، 226-227 ، 266 – 267 .
مولف كتاب القراءات.
نك : بعد از اين .
نك : علامه حلي ، رجال ، ص14 ؛ ابن داود حلي ، الرجال ، به كوشش محمد صادق آل بحرالعلوم ، نجف ، 1392 ق / 1972 م ، ص 229 ؛ براي جايگاه او نزد اماميه ، نك : نجاشي ، شماره 182 ؛ طوسي ، الفهرست ، ص 44 ، 200 ؛ براي برقي ، نيز نك : ياقوت حموي ، المشترك وضعا ، به كوشش ووستنفلد ، گوتينگن ، 1846 م ، ص 53 ؛ همو ، معجم البلدان ، به كوشش فرديناند ووستنفلد ، لايپزيك ، 1866- 1870 م ، 1/ 575 ؛ ذهبي ، المشتبه ، به كوشش علي محمد بجاوي ، قاهره ، 1962 م ، 1/67 ؛ ابن حجر عسقلاني ، لسان الميزان ، حيدرآباد دكن ، 1329 ق ، 1/262 .
كتاب جامع او در حديث ، كتاب المحاسن است كه تنها پاره اي از آن، بيشتر در موضوعات اخلاقي و اجتماعي و اعتقادي باقي مانده است . اين كتاب شامل موضوعات بسيار متنوعي مي شده كه در ذيل هر يك ، برقي به نقل احاديث امامان اهتمام ورزيده است . از عناوين ابواب اين كتاب چنين بر مي آيد كه المحاسن كتابي دائره المعارف گونه بوده كه مؤلف در آن تلاش داشته است ، بسياري از دانشها و علوم مختلف و موضوعات متنوع را بيشتر در قالب حديث يكجا گردآورد . از مجموع آنچه درباره اين كتاب مي دانيم ، چنين بر مي آيد كه در برخي ابواب كتاب ، احمد برقي ، افزون بر حديث مطالب ديگري را هم آورده باشد. تعداد كتابهاي المحاسن را شيخ طوسي ، 98 و نجاشي ، 90 ذكر كرده اند كه با حذف عناوين مشترك ، بر روي هم حدود 120 عنوان را تشكيل مي دهد . ابن نديم تعداد اين كتابها را هفتاد و چند كتاب و به نقلي 80 كتاب ذكر كرده و آنگاه نام 42 كتاب را كه نزد ابن همام اسكافي بوده ، مي آورد18
در مورد عناوين موضوعات المحاسن برقي ، در گزارش منابع امامي اختلاف نظر وجود دارد ، نك : طوسي ، الفهرست ، ص 44- 45 ؛ نجاشي ، ش 182 ؛ ابن نديم ، ص 276 – 277 .
در مورد كتاب الرجال كه به نام برقي به چاپ رسيده ، اين بحث مطرح است كه صورت فعلي اين كتاب از آن شخص ديگري ، شايد نواده او احمد بن عبدالله باشد ؛ در اين مورد ، نك : تستري ، 1/ 45 ؛ محمد جواد شبيري ، " ارتباط رجال شيخ و رجال برقي " ، در مجموعه آثار سومين كنگره جهاني حضرت رضا عليه السلام ، مشهد ، 1370 ش ، 2/158-159 .
نك : ابن بابويه ، من لايحضره الفقيه ، چاپ خرسان ، 1/5 ؛ براي فهرستي از روايات او در كتابهاي اربعه ، نك : خويي ، 2/390 – 415 ، 591 – 593 ، 628 – 649 ، 16/354-369 .
براي روايت منابع بعدي از المحاسن و روايات برقي ، نك : ابن ادريس ، السرائر ، 3/ 640 – 641 ؛ طبرسي ، علي ، مشكاة الانوار ، نجف ، 1385ق / 1965 م ، ص 37 ، 40 و موارد متعدد نقل از المحاسن ؛ نيز نك : نوري ، مستدرك الوسائل ، تهران ، 1382 ق ، 1/382 .
نك : خويي ، 2/32 ، 227 ، 267.
نك : علامه حلي ، رجال ، ص 272 ؛ تستري ، قاموس الرجال ، قم ، 1410 ق ، 1/591.
2 – كتاب النوادر ِابو جعفر احمد بن محمد بن عيسي اشعري ( درگذشته پس از 274 يا 280 ق ) ، محدث و فقيه برجسته امامي از خاندان اشعريان قم كه پدرش ، راوي از امامان رضا و جواد هم از مرتبه بلندي نزد اماميه قم برخوردار بود24
براي پدر ، نك : نجاشي ، ص 338 .
نك : الرجال منسوب به احمد برقي ، همراه الرجال ابن داود حلي ، به كوشش جلال الدين محدث ارموي ، تهران ، 1342 ش ، ص 59 ؛ نجاشي ، ص 82 ؛ طوسي ، رجال ، ص 397 ، 409 ؛ نيز نك : كشي ، ص 596 .
احمد بن محمد بن عيسي از مشايخ حديث كوفه و بغداد و نقاط ديگر عراق و ايران بهره برد و از آنان حديث شنيد ؛ طبقه اي از مشايخ كه مي بايست آثار حديثي آنان را نخستين موج جامع نگاري حديث امامي دانست ؛ مانند احمد بن محمد بن عمرو بن ابي نصر البزنطي ، حسن و حسين پسران سعيد بن حماد اهوازي ، حسن بن علي ابن فضّال كوفي، حسن بن علي بن زياد وشاء، حسن بن محبوب سرّاد، صفوان بن يحيي بجلي، ابن ابي عمير ازدي، محمد بن خالد برقي 26
نك : پيش از اين .
نام اين مشايخ به عنوان مشايخ اشعري در جاي جاي كتابهاي الفهرست طوسي و الرجال نجاشي آمده است .
براي سهم معاصر او ، ابراهيم بن هاشم القمي در انتقال حديث امامي از كوفه به قم ، نك : نجاشي ، ذیل شرح حالش .
احمد پيشواي اماميه در دوره خود در قم بوده و مرجعيت علمي و اجتماعي او مورد قبول قميان بوده است ، بطوري كه حتي وي مورد عنايت حاكم قم هم بوده است 29
نك : نجاشي ، ص 82 ؛ طوسي ، الفهرست ، ص 25 .
نك : مدخل احمد بن محمد بن عيسي اشعري در دايرة المعارف بزرگ اسلامي ، به قلم حسن انصاري .
نك : ابوغالب زراري ، رسالة في ذكر آل اعين ، چاپ جلالي ، ص 159 ؛ نجاشي ، ص 82-83 ؛ طوسي ، الفهرست ، ص 25 ، 118 .
به طور نمونه ، نك : ابن بابويه ، فقيه ، چاپ خرسان ، 1/3 ؛ نيز نك : نجاشي ، ص 82 ؛ طوسي ، الفهرست ، ص 25 ؛ براي كتابي ناقص تحت همين نام كه با انتساب به اشعري دو بار به چاپ رسيده ، نك : مدخل احمد بن محمد بن عيسي اشعري در دايرة المعارف بزرگ اسلامي ، به قلم حسن انصاري ؛ نيز نك : پيش از اين .
- وي افزون بر حديث و فقه ، در دانشهايي مانند تاريخ ، جغرافيا ، ادب و شعر هم خُبره بوده است ؛ نك : مسعودي ، مروج الذهب و معادن الجوهر ، به كوشش محمد محي الدين عبدالحميد ، مصر ، 1384 – 1385 ق / 1964 – 1965 م ، 1/ 13 ؛ قمي ، تاريخ قم ، ص 20 – 22 ، 25-26 .
- برخي از افراد اين خاندان به مقامات علمي مهمي در دانشهاي حديث و ادب و تاريخ دست يافتند و سهم مهمي را در شكل گيري اماميه بازي كردند .
- نك : نجاشي ، ص 76 ؛ ياقوت ، معجم الادباء ، مصر ، 1355-1357 ق / 1936 – 1938 م ، 4/132 ؛ نيز نك : مدخل برقي ، محمد بن خالد ، در دانشنامه جهان اسلام .
- براي آنان نك : مدخل اشعريان در دايره المعارف بزرگ اسلامي .
- براي اين موارد ، نك : مدخل برقي ، در دانشنامه جهان اسلام .
- براي او نك : مدخل ابن ابي عمير در دايره المعارف بزرگ اسلامي .
- براي او نك : مدخل بزنطي در دايره المعارف بزرگ اسلامي .
- براي ابن محبوب ، نك : مدخل ابن محبوب در دايره المعارف بزرگ اسلامي.
- نيز نك : كلبرگ ، ص 308 .
- نك : طوسي ، ص 386 ، 404 ؛ نيز نك : تستري ، قاموس الرجال ، 9/252 .
- نك : برقي ، المحاسن ، ص 39 ، 67 ، 72 و غيره ؛ اردبيلي ، جامع الرواة ، 2/108 – 109 .
- براي او نك : پيش از اين .
- نك : خويي ، 16/ 63-65، 354-369 ، 21/ 218 – 220 ؛ نيز نك : مدخل برقي ، محمد ، در دانشنامه جهان اسلام .
- براي فهرستي از مشايخ برقي ، نك : خويي ، 2/31-32 ، 226-227 ، 266 – 267 .
- مولف كتاب القراءات.
- نك : بعد از اين .
- نك : علامه حلي ، رجال ، ص14 ؛ ابن داود حلي ، الرجال ، به كوشش محمد صادق آل بحرالعلوم ، نجف ، 1392 ق / 1972 م ، ص 229 ؛ براي جايگاه او نزد اماميه ، نك : نجاشي ، شماره 182 ؛ طوسي ، الفهرست ، ص 44 ، 200 ؛ براي برقي ، نيز نك : ياقوت حموي ، المشترك وضعا ، به كوشش ووستنفلد ، گوتينگن ، 1846 م ، ص 53 ؛ همو ، معجم البلدان ، به كوشش فرديناند ووستنفلد ، لايپزيك ، 1866- 1870 م ، 1/ 575 ؛ ذهبي ، المشتبه ، به كوشش علي محمد بجاوي ، قاهره ، 1962 م ، 1/67 ؛ ابن حجر عسقلاني ، لسان الميزان ، حيدرآباد دكن ، 1329 ق ، 1/262 .
- در مورد عناوين موضوعات المحاسن برقي ، در گزارش منابع امامي اختلاف نظر وجود دارد ، نك : طوسي ، الفهرست ، ص 44- 45 ؛ نجاشي ، ش 182 ؛ ابن نديم ، ص 276 – 277 .
- در مورد كتاب الرجال كه به نام برقي به چاپ رسيده ، اين بحث مطرح است كه صورت فعلي اين كتاب از آن شخص ديگري ، شايد نواده او احمد بن عبدالله باشد ؛ در اين مورد ، نك : تستري ، 1/ 45 ؛ محمد جواد شبيري ، " ارتباط رجال شيخ و رجال برقي " ، در مجموعه آثار سومين كنگره جهاني حضرت رضا عليه السلام ، مشهد ، 1370 ش ، 2/158-159 .
- نك : ابن بابويه ، من لايحضره الفقيه ، چاپ خرسان ، 1/5 ؛ براي فهرستي از روايات او در كتابهاي اربعه ، نك : خويي ، 2/390 – 415 ، 591 – 593 ، 628 – 649 ، 16/354-369 .
- براي روايت منابع بعدي از المحاسن و روايات برقي ، نك : ابن ادريس ، السرائر ، 3/ 640 – 641 ؛ طبرسي ، علي ، مشكاة الانوار ، نجف ، 1385ق / 1965 م ، ص 37 ، 40 و موارد متعدد نقل از المحاسن ؛ نيز نك : نوري ، مستدرك الوسائل ، تهران ، 1382 ق ، 1/382 .
- نك : خويي ، 2/32 ، 227 ، 267.
- نك : علامه حلي ، رجال ، ص 272 ؛ تستري ، قاموس الرجال ، قم ، 1410 ق ، 1/591.
- براي پدر ، نك : نجاشي ، ص 338 .
- نك : الرجال منسوب به احمد برقي ، همراه الرجال ابن داود حلي ، به كوشش جلال الدين محدث ارموي ، تهران ، 1342 ش ، ص 59 ؛ نجاشي ، ص 82 ؛ طوسي ، رجال ، ص 397 ، 409 ؛ نيز نك : كشي ، ص 596 .
- نك : پيش از اين .
- نام اين مشايخ به عنوان مشايخ اشعري در جاي جاي كتابهاي الفهرست طوسي و الرجال نجاشي آمده است .
- براي سهم معاصر او ، ابراهيم بن هاشم القمي در انتقال حديث امامي از كوفه به قم ، نك : نجاشي ، ذیل شرح حالش .
- نك : نجاشي ، ص 82 ؛ طوسي ، الفهرست ، ص 25 .
- نك : مدخل احمد بن محمد بن عيسي اشعري در دايرة المعارف بزرگ اسلامي ، به قلم حسن انصاري .
- نك : ابوغالب زراري ، رسالة في ذكر آل اعين ، چاپ جلالي ، ص 159 ؛ نجاشي ، ص 82-83 ؛ طوسي ، الفهرست ، ص 25 ، 118 .
- به طور نمونه ، نك : ابن بابويه ، فقيه ، چاپ خرسان ، 1/3 ؛ نيز نك : نجاشي ، ص 82 ؛ طوسي ، الفهرست ، ص 25 ؛ براي كتابي ناقص تحت همين نام كه با انتساب به اشعري دو بار به چاپ رسيده ، نك : مدخل احمد بن محمد بن عيسي اشعري در دايرة المعارف بزرگ اسلامي ، به قلم حسن انصاري ؛ نيز نك : پيش از اين .
چهارشنبه ۲۰ فروردين ۱۳۹۹ ساعت ۱:۲۸
