کتاب جانشينی محمد (ص) تأليف پروفسور ويلفرد مادلونگ مهمترين کتابی است که تاکنون در تاريخ اسلام شناسی درباره اين موضوع نوشته شده. اين کتاب به روشنی نشان می دهد که سقيفه حاصل برنامه ريزی دقيق و همه جانبه ای بر عليه شکلگیری جانشينی خاندان پيامبر و علیه تحقق خواست پيامبر بوده است. کما اينکه نزاع ميان مهاجرين و انصار و نخبگان دو جامعه مکه و مدينه را در اين زمينه به بحث می گذارد. اين کتاب تاريخ و داستان خلافت را در دو دوره ابوبکر و عمر و چگونگی تغییر ساختار حکومت در مدینه و تأثيرات رده و فتوحات بر دولت و جامعه مسلمانان چند دهه آغازين بعد از رحلت پيامبر را به روشنی تبيين می کند و دست آخر نشان می دهد که چطور شورای عمر زمينه را برای دور کردن دوباره حضرت امير از حق خلافت پيامبر و به قدرت رساندن عثمان به عنوان نماينده قريش و خاندان اموی فراهم کرد. در دوره عثمان چالش ميان دو طبقه مختلف از جامعه مسلمانان يعنی طبقه وابسته به قريش و نخبه برآمده از ثروت های انباشته شده از فتوحات با نو مسلمانان و يا طبقات مردمان قبائل فرودست بيش از پيش شد و زمينه برای تشديد مخالفت ها با حکومت مرکزی و نارضایتی عمومی در امصار و خاصه در عراق و مصر ايجاد شد؛ تحولاتی که منتهی به قتل عثمان شد. در دنباله آقای مادلونگ به بررسی دقيق دوران خلافت حضرت امير (ع) و شکل گيری سه جنگ داخلی آن دوران می پردازد و نشان می دهد چگونه حکميت و وقایع جنگ صفين راه را برای خلافت معاويه و قدرت گرفتن بنی اميه باز کرد و بدين سان چطور در طی چند دهه جامعه اسلامی پيامبر به دست دشمنان و مخالفان سابقش افتاد. مؤرخان سنتی و بسياری از علمای حديث و اثر و تاريخ در طول قرن های گذشته اين روند را تحول از خلافت به "ملک عضوض" تعبير کرده اند.

کتاب مادلونگ تصوير روشنی از اين تحول به دست می دهد و با مطالعه لا به لای سطور تاريخ صدر اسلام مقدمات تغيير تدريجی يک جامعه و ارزش های آن و تبديل جامعه ساده اوليه نبوی را به جامعه تحت حکومت خلفای امپراتوری تازه تأسیس اسلامی (عصر اموی) جلوی چشم ما قرار می دهد. تأثيرات اين تحول همه جانبه بوده است: از سياست و اجتماع گرفته تا فرهنگ و البته دين و شريعت و الهيات.

کتاب مادلونگ بی نقص نیست. بخش هایی از آن هم با قرائت شيعی سازگار نيست. اما در مجموع کتاب مهمی برای تشیع است.اين کتاب متأسفانه مورد غفلت قرار گرفته و تاکنون تا آنجا که من می دانم جز فارسی به هيچ زبان ديگری ترجمه نشده. با اين وصف معتقدم اين کتاب بايد بار ديگر به فارسی ترجمه شود و ترجمه دقيقتر و پاکيزه تری از آن به دست داده شود. بخش هایی از کتاب قابل نقد است و می توان موضع شيعی را با ذکر اسناد و تحليل های درست و قابل قبول در پايان کتاب افزود. ارائه ترجمه عربی آن بسيار اهميت دارد. با وجود آنکه در مطالعات غربی کم و بيش اثرات مهم اين کتاب در نحوه بررسی تاريخ خلافت و اختلافات شيعه و سنی در زمينه آن رو به فزونی است در آثار مرتبط در کشورهای عربی چندان مورد اقبال قرار نگرفته. این در حالی است که اين کتاب در تحليل موضوع خود بسی دقيقتر از کتاب هشام جعيط است که کتابی در ارتباط با موضوع خلافت و فتنه اول نوشته و ترجمه عربی آن در دو دهه اخیر نوشته های مرتبط به زبان عربی را تحت تأثير خود قرار داده است. ارائه ترجمه دقيقی از کتاب مادلونگ به زبان عربی حتما می تواند مسير مطالعات مرتبط را در این زبان تحت تأثير قرار دهد.

شناخت پنجاه سال اول بعد از رحلت پيامبر (ص) برای تصحیح دریافت ما از سیر تاریخ اسلام و الهيات و سياست و اجتماع اسلامی ضروری است.