اجوبه تبانيات شريف مرتضی آنچه در رسائل شريف مرتضی به چاپ رسيده مصداق کامل تحريفات و خطاهای تصحيحی و نسخه ای است. بخش هایی از رساله افتادگی های متعدد دارد و قسمت هایی از آن چندان در آن تحريف رفته که فهم آن را بر ما بسيار مشکل کرده است. اين اجوبه از مهمترين رساله های شريف مرتضی است در زمينه اخبار آحاد و اجماع و حاوی مهمترين ديدگاه های اوست درباره اجتهاد شيعی. پرسش ها از سوی دانشمندی با ذهنی وقاد به نام ابو عبد الله محمد بن عبد الملک ابن التبان (د. 419 ق) به محضر شريف مرتضی عرضه شده و او در مقام پاسخ به بسیاری از جزئيات توجه کرده است. ابن التبان خود در آغاز متکلمی بر مذهب معتزله بود و بعد مدعی تغيير مذهب به اماميه شد. بدين سبب او به خوبی از آرای متکلمان و اصوليان معتزله در بحث های اجماع و اخبار آحاد و متواتر اطلاع داشت که اثر آن را در متن پرسش ها می بينيم. نجاشي (ص403) درباره او می نويسد:
"محمد بن عبد الملك بن محمد التبان. يكنى أبا عبد الله، كان معتزليا، ثم أظهر الانتقال و لم يكن ساكنا، و قد ضمنا أن نذكر كل مصنف ينتمي إلى هذه الطائفة. له كتاب في تكليف من علم الله أنه يكفر، و له كتاب في المعدوم. و مات لثلاث بقين من ذي القعدة سنة تسع عشرة و أربعمائة."
از اين گفته نجاشي معلوم می شود که ابن التبّان با وجود ادعای اينکه از معتزله به اماميه تغيير مذهب داده اما استقراری در آرای خود نداشته و گويا همچنان به مذهب اعتزالی تمايل داشته است. اين مطلب از متن اجوبه شريف مرتضی کاملاً پيداست. خود شريف مرتضی چند باری در آثارش به اجوبه خود به ابن التبان اشاره کرده (از جمله در رسائل،2/ 19؛ 252؛ 333؛ 368؛ 3/ 202 ؛ 309، 312؛ نيز نک: الانتصار، ص 81؛ الذريعة، 2/ 147) که از يکی از اين موارد هم چنين مطلبی بر می آيد که در واقع ابن التبّان تمام تلاش خود را کرده بود تا با بیان شبهاتی موضع اماميه را در بحث های اجماع و اخبار آحاد رد کند. از همين مورد نقل هم معلوم می شود که اصل اجوبه شريف مرتضی مفصلتر از آن چيزی است که الآن در اختيار است. او از متنی نزدیک به صد برگ سخن می گويد که بايد کم و بيش دو برابر متن چاپی موجود را در نظر داشته باشد. عبارت او از اين قرار است (در جوابات المسائل الموصليات الثالثة؛ نک: رسائل الشريف المرتضى، ج1، ص: 206):
"...قلنا: قد أجبنا عن هذه المسألة بما فرغناه و استوفيناه، و جعلناه كالشمس الطالعة في الوضوح و الجلاء في مسائل سألنا عنها أبو عبد اللَّه محمد بن عبد الملك التبان (رحمه اللَّه) مقصور على أخبار الآحاد و طريق العلم بالآحاد، أجهد فيها نفسه و تعب بها عمره، و ما قصر فيما أورده من الشبهة. فالجواب عن هذه المسائل موجود في يد الأصحاب (أيدهم اللَّه) و هو يقارب مائة ورقة. و إذا اطلع عليه عرف منه الطريق الصحيح الى العلم بأحكام الشريعة على مذاهب أصحابنا، مع نفيهم القياس و العمل بأخبار الآحاد، و وجد في جواب هذه المسائل من تقرير المذهب و تاليه، و الجمع بين أصوله و فروعه ما لا يوجد في شيء من الكتب المصنفة".
در تصحيح مجدد اين اجوبه بايد دقت شود که همه نسخه های خطی آن ملاحظه شود و نقص های نسخه چاپی استدراک شود؛ به ويژه اينکه خوشبختانه از آن نسخه کهنه سال سده هفتم قمری در آستان قدس موجود است.
"محمد بن عبد الملك بن محمد التبان. يكنى أبا عبد الله، كان معتزليا، ثم أظهر الانتقال و لم يكن ساكنا، و قد ضمنا أن نذكر كل مصنف ينتمي إلى هذه الطائفة. له كتاب في تكليف من علم الله أنه يكفر، و له كتاب في المعدوم. و مات لثلاث بقين من ذي القعدة سنة تسع عشرة و أربعمائة."
از اين گفته نجاشي معلوم می شود که ابن التبّان با وجود ادعای اينکه از معتزله به اماميه تغيير مذهب داده اما استقراری در آرای خود نداشته و گويا همچنان به مذهب اعتزالی تمايل داشته است. اين مطلب از متن اجوبه شريف مرتضی کاملاً پيداست. خود شريف مرتضی چند باری در آثارش به اجوبه خود به ابن التبان اشاره کرده (از جمله در رسائل،2/ 19؛ 252؛ 333؛ 368؛ 3/ 202 ؛ 309، 312؛ نيز نک: الانتصار، ص 81؛ الذريعة، 2/ 147) که از يکی از اين موارد هم چنين مطلبی بر می آيد که در واقع ابن التبّان تمام تلاش خود را کرده بود تا با بیان شبهاتی موضع اماميه را در بحث های اجماع و اخبار آحاد رد کند. از همين مورد نقل هم معلوم می شود که اصل اجوبه شريف مرتضی مفصلتر از آن چيزی است که الآن در اختيار است. او از متنی نزدیک به صد برگ سخن می گويد که بايد کم و بيش دو برابر متن چاپی موجود را در نظر داشته باشد. عبارت او از اين قرار است (در جوابات المسائل الموصليات الثالثة؛ نک: رسائل الشريف المرتضى، ج1، ص: 206):
"...قلنا: قد أجبنا عن هذه المسألة بما فرغناه و استوفيناه، و جعلناه كالشمس الطالعة في الوضوح و الجلاء في مسائل سألنا عنها أبو عبد اللَّه محمد بن عبد الملك التبان (رحمه اللَّه) مقصور على أخبار الآحاد و طريق العلم بالآحاد، أجهد فيها نفسه و تعب بها عمره، و ما قصر فيما أورده من الشبهة. فالجواب عن هذه المسائل موجود في يد الأصحاب (أيدهم اللَّه) و هو يقارب مائة ورقة. و إذا اطلع عليه عرف منه الطريق الصحيح الى العلم بأحكام الشريعة على مذاهب أصحابنا، مع نفيهم القياس و العمل بأخبار الآحاد، و وجد في جواب هذه المسائل من تقرير المذهب و تاليه، و الجمع بين أصوله و فروعه ما لا يوجد في شيء من الكتب المصنفة".
در تصحيح مجدد اين اجوبه بايد دقت شود که همه نسخه های خطی آن ملاحظه شود و نقص های نسخه چاپی استدراک شود؛ به ويژه اينکه خوشبختانه از آن نسخه کهنه سال سده هفتم قمری در آستان قدس موجود است.
سه شنبه ۱۰ مرداد ۱۳۹۶ ساعت ۱۰:۰۵
