ابو العلاء حسن بن أحمد همداني (د. 569 ق)، يکی از بزرگترين محدثان و مقريان منطقه جبال و بل کل مناطق شرقی جهان اسلام در سده ششم قمری است که در ميان شيعه و سنی شهرتی بسيار داشته است (خاقانی شرواني هم در اشعاری او را ستايش کرده است)، گرچه بعدها به دليل از ميان رفتن بيشتر آثارش اين شهرت به تدريج کمتر شده است. او را حافظ همدان می خوانده اند و مزارش همچنان در همدان نامدار است (در سرداب برج قربان). بخش زيادی از آثار او در علم قرائت بوده و در اين ميان تعدادی از آنها تاکنون به صورت خطی باقی مانده است و تنها در اين ميان کتاب غاية الاختصار در قرائات دهگانه در سالهای اخير منتشر شده است. اما او علاوه بر کتابهايی در علم قرائت کتابهای زيادی هم در دانش حديث داشته است؛ کتابهايی با مجلدات بسيار. گفته شده که که کتاب زاد المسافر او در حدود 50 مجلد بوده است. عمده اين کتابها جز چند جزء و يا يکی دو مجلد از کتابهای او ظاهرا از ميان رفته اند (برای شرح احوال و آثار او، بهترين تحقيق مقاله آقای احمد پاکتچی است در دائرة المعارف بزرگ اسلامی). از ويژگيهای جالب توجه ابو العلاء همداني آن است که هم حنبليان و هم شيعيان او را از خود دانسته اند. از يک سو منتجب الدين در فهرست او را از علمای اماميه می داند (البته بر خلاف ابن شهر آشوب)؛ و از ديگر سو وی به عنوان محدثی حنبلی مذهب در آثار حنبليان و محدثان سنی نام برده شده است. محدثان برجسته سنی مانند سمعاني و ابن عساکر از او روايت حديث داشته اند. اما نکته جالب ديگر اين است که معتزليان حنفی مذهب خوارزم هم به او عنايت داشته اند و شماری از آنان از او روايت می کنند؛ مانند خطيب خوارزمي و ابو الفتح ناصر بن ابی المکارم المطرزي (د. 610ق) و اندرسباني؛ کما اينکه محدثان امامی مانند ابن شهرآشوب و منتجب الدين هم از او روايت حديث دارند. در ميان آثار او البته کتابهايی بر مذهب حنبلی ديده می شود و خاصه رساله ای از او اخيرا به چاپ رسيده به نام فتيا و جوابها که مشتمل بر عقيده حنابله درباره مسئله صفات خداوند است؛ اما با اين وصف در ميان کتابهايی که به او نسبت داده شده، کتابهايی هم هست که صبغه شيعی دارد؛ از آن جمله کتابی با عنوان مناقب علي بن أبي طالب که مورد بهره برداری کنجي در کفاية الطالب قرار گرفته است. روايات زيادی از ابو العلاء همدانی در کتابهای خطيب خوارزمي يعنی مناقب و مقتل و نيز در فرائد السمطين جويني موجود است که در بسياری از آنها او از منابعی شيعی مانند مائة منقبة ابن شاذان قمي با وسائطی روايت می کند و محتملا همه اين روايات به همين کتاب مناقب او باز می گردد. در بسياری از کتابهای عالمان شيعی روايات ابو العلا در اين زمينه مورد توجه بوده که از آن ميان بايد ابن شهر آشوب و ابن طاووس را به طور خاص ياد کرد. از او روايت مولد امير المؤمنين هم در دست است که درباره آن آقای پاکتچی در کتابی که در بازسازی روايات مولد علي به چاپ رسانده اند، بحث کرده اند و متن آن را تصحيح مجدد کرده اند. کتابی هم با عنوان الأربعين في ذکر المهدي من آل محمد به او نسبت داده شده است که محقق طباطبايي از آن در مکتبة أهل البيت نام برده اند. من چند سال پیش کتاب پر برگ و مهمی از او در حدیث به صورت خطی یافتم که آن را در نوشته مستقلی معرفی خواهم کرد.