متن اربعین ابن ابی الفوارس را اولین بار به صورت خطی حدود سال 1369 شمسی در آستان قدس دیدم. آن زمان از طریق کتاب الیقین ابن طاووس و شرح حالی که در دو جا آقا بزرگ طهرانی از او در طبقات عرضه کرده بود با او آشنا بودم. سالها بعد این متن در قم و در مجموعه میراث حدیث شیعه تصحیح و منتشر شد. در مقاله خود درباره کتاب عیون المعجزات و ملحقی بر آن درباره اربعین ابن ابی الفوارس سالها پیش در سایت کاتبان نوشتم که اربعین ابن ابی الفوارس متن مشکوکی است و اصلاً وجود خارجی شخصی به نام ابو عبد الله (ابو جعفر) محمد بن ابی مسلم (بن مسلم) بن ابی الفوارس الرازی به کلی محل تردید است.
با کمترین دقت در اسناد حدیثی این اربعین که به صورت ناقص هم در نسخه های خطی آن نقل شده واضح می شود که هر یک از این اسناد از دو بخش تشکیل یافته اند: قسمت ذیل سند محتملاً اصیل است اما ربطی به صدر سند در احادیث ندارد. به تعبیر دیگر نویسنده این متن هر که بوده ذیل های سندها را که بعضاً از میان اسناد عالمان سنی مشهور و گاهی هم از میان نام های غیر مشهور انتخاب شده اند (و گاهی تا یکی دو نفر بعدی در سند؛ البته در مواردی که در نسخه های ناقص کتاب قابل مشاهده است) از متن احادیث دیگر که ربطی به متن حدیث نقل شده در کتاب اربعین ندارند اخذ کرده و آنگاه با صدر سند و متن احادیث که از منابعی عموماً غالیانه و با سندهایی که ساختگی به نظر می آیند برگرفته شده اند پیوند زده است. بدین ترتیب چنین وانمود کرده که این متن ها و صدر اسانید را افراد نام برده شده در سلسله ذیل سندها نقل کرده اند. در سندهای کتاب بسیاری از نام ها و اتصال حلقه ها به کلی ناشناخته و مجعول به نظر می رسند و برخی تاریخ های سماع با طبقه ادعایی برای نویسنده کتاب سازگار نیست. در بسیاری موارد در صدر سندها از نام های شناخته شده ای در سنت شیعی استفاده شده اما متن ها روشن است که به آن اشخاص ارتباطی ندارند و متن ها از متون مرتبط با محافل غلات اقتباس شده اند. نمونه ای از این دست اقتباسات را در مقاله عیون المعجزات قبلاً نشان داده ایم (همچنین از کتاب دلائل الامامه). سندها به کسانی مانند محمد بن الحسن صفار و کلینی و برخی دیگر از محدثان نامدار امامی و راویانی که برای آنان در این اربعین نام برده شده اند آشکارا جعلی اند. متن ها که غالباً عقاید غالیانه را بازتاب می دهند به احتمال بسیار قوی از کتاب های نصیریه و یا محافل نزدیک به آنان اخذ شده است.
اینکه سازنده این متن کیست معلوم نیست. مسلم است که این متن قبل از دوران ابن طاووس ساخته و پرداخته شده چرا که او در کتاب الیقین خود به آن ارجاع های مکرر می دهد. البته او ظاهراً دو نسخه متفاوت از کتاب در اختیار داشته و ظاهراً متوجه نبوده که در یکی از نسخه ها ابن ابی الفوارس به جای اینکه مؤلف کتاب باشد در مقام یکی از مشایخ مؤلف نشسته است که در تاریخ ها و مکان های متفاوتی احادیثی از متن کتاب را نقل می کند؛ این در حالی است که در نسخه های موجود اربعین این مشکل دیده نمی شود (این مشکل در نقل های ابن طاووس موجب خطای آقا بزرگ در طبقات شده و به وجود دو ابن ابی الفوارس باور یافته است. تبریرات مصحح کتاب اربعین در مقدمه در این رابطه مبنی بر اینکه ابن طاووس نسخه شاگردان ابن ابی الفوارس را در دست داشته قابل قبول نیست؛ چرا که در آن فرض نبایستی تاریخ و مکان سماع کتاب اربعین در طول یک نسخه تغییر می کرد، آنطور که در الیقین می بینیم). بعید نیست که سازنده و جاعل متن، دو نسخه متفاوت از کتاب را به دو گونه مختلف ساخته بوده و هر دو نسخه به دست ابن طاووس رسیده بوده است. به هرحال وجود خارجی شخصی به نام ابن ابی الفوارس چنانکه در یادداشت الحاقی خود به مقاله عیون المعجزات در سایت کاتبان ابراز کردیم به کلی محل تردید است و اگر چنین کسی هم وجود خارجی داشته نام او از سوی سازنده اربعین برای جعل کتابش وام گرفته شده بوده است. شیوه جاعل متن اربعین ابن ابی الفوارس شبیه شیوه ابو المفضل شیبانی بوده که درباره اش گفته اند (رجوع کنید به رجال ابن الغضائری) دفتری تنها شامل متن های احادیث داشت و دفتری جداگانه برای متن سندها و هر گاه می خواست حدیثی برسازد سخاوتمندانه متن ها را با سندهایی دلخواه به هم می آمیخت و احادیث جدیدی پیشنهاد می کرد.
سازنده کتاب اربعین هر که بوده، چنانکه در مقالات پیشگفته نوشته ام به احتمال زیاد همان کسی است که متن فضائل منسوب به شاذان بن جبرئیل، فقیه ارجمند و بلندپایه امامی مذهب و شاید حتی متن الروضة منسوب به او را ساخته است. تقریباً همه احادیث اربعین در آن دو متن هم نقل شده (البته بدون سند) و در الفضائل در آغاز کتاب یاد ابن ابی الفوارس آمده است؛ به شرحی که در دو مقاله پیشگفته نوشته ام. اگر چنین باشد بعید نیست که سازنده این سه متن از معاصران ابن طاووس بوده است؛ چرا که برخی تاریخ های دو کتاب منسوب به شاذان مشتمل بر تاریخ هایی اند که به زمان ابن طاووس مربوطند.
با کمترین دقت در اسناد حدیثی این اربعین که به صورت ناقص هم در نسخه های خطی آن نقل شده واضح می شود که هر یک از این اسناد از دو بخش تشکیل یافته اند: قسمت ذیل سند محتملاً اصیل است اما ربطی به صدر سند در احادیث ندارد. به تعبیر دیگر نویسنده این متن هر که بوده ذیل های سندها را که بعضاً از میان اسناد عالمان سنی مشهور و گاهی هم از میان نام های غیر مشهور انتخاب شده اند (و گاهی تا یکی دو نفر بعدی در سند؛ البته در مواردی که در نسخه های ناقص کتاب قابل مشاهده است) از متن احادیث دیگر که ربطی به متن حدیث نقل شده در کتاب اربعین ندارند اخذ کرده و آنگاه با صدر سند و متن احادیث که از منابعی عموماً غالیانه و با سندهایی که ساختگی به نظر می آیند برگرفته شده اند پیوند زده است. بدین ترتیب چنین وانمود کرده که این متن ها و صدر اسانید را افراد نام برده شده در سلسله ذیل سندها نقل کرده اند. در سندهای کتاب بسیاری از نام ها و اتصال حلقه ها به کلی ناشناخته و مجعول به نظر می رسند و برخی تاریخ های سماع با طبقه ادعایی برای نویسنده کتاب سازگار نیست. در بسیاری موارد در صدر سندها از نام های شناخته شده ای در سنت شیعی استفاده شده اما متن ها روشن است که به آن اشخاص ارتباطی ندارند و متن ها از متون مرتبط با محافل غلات اقتباس شده اند. نمونه ای از این دست اقتباسات را در مقاله عیون المعجزات قبلاً نشان داده ایم (همچنین از کتاب دلائل الامامه). سندها به کسانی مانند محمد بن الحسن صفار و کلینی و برخی دیگر از محدثان نامدار امامی و راویانی که برای آنان در این اربعین نام برده شده اند آشکارا جعلی اند. متن ها که غالباً عقاید غالیانه را بازتاب می دهند به احتمال بسیار قوی از کتاب های نصیریه و یا محافل نزدیک به آنان اخذ شده است.
اینکه سازنده این متن کیست معلوم نیست. مسلم است که این متن قبل از دوران ابن طاووس ساخته و پرداخته شده چرا که او در کتاب الیقین خود به آن ارجاع های مکرر می دهد. البته او ظاهراً دو نسخه متفاوت از کتاب در اختیار داشته و ظاهراً متوجه نبوده که در یکی از نسخه ها ابن ابی الفوارس به جای اینکه مؤلف کتاب باشد در مقام یکی از مشایخ مؤلف نشسته است که در تاریخ ها و مکان های متفاوتی احادیثی از متن کتاب را نقل می کند؛ این در حالی است که در نسخه های موجود اربعین این مشکل دیده نمی شود (این مشکل در نقل های ابن طاووس موجب خطای آقا بزرگ در طبقات شده و به وجود دو ابن ابی الفوارس باور یافته است. تبریرات مصحح کتاب اربعین در مقدمه در این رابطه مبنی بر اینکه ابن طاووس نسخه شاگردان ابن ابی الفوارس را در دست داشته قابل قبول نیست؛ چرا که در آن فرض نبایستی تاریخ و مکان سماع کتاب اربعین در طول یک نسخه تغییر می کرد، آنطور که در الیقین می بینیم). بعید نیست که سازنده و جاعل متن، دو نسخه متفاوت از کتاب را به دو گونه مختلف ساخته بوده و هر دو نسخه به دست ابن طاووس رسیده بوده است. به هرحال وجود خارجی شخصی به نام ابن ابی الفوارس چنانکه در یادداشت الحاقی خود به مقاله عیون المعجزات در سایت کاتبان ابراز کردیم به کلی محل تردید است و اگر چنین کسی هم وجود خارجی داشته نام او از سوی سازنده اربعین برای جعل کتابش وام گرفته شده بوده است. شیوه جاعل متن اربعین ابن ابی الفوارس شبیه شیوه ابو المفضل شیبانی بوده که درباره اش گفته اند (رجوع کنید به رجال ابن الغضائری) دفتری تنها شامل متن های احادیث داشت و دفتری جداگانه برای متن سندها و هر گاه می خواست حدیثی برسازد سخاوتمندانه متن ها را با سندهایی دلخواه به هم می آمیخت و احادیث جدیدی پیشنهاد می کرد.
سازنده کتاب اربعین هر که بوده، چنانکه در مقالات پیشگفته نوشته ام به احتمال زیاد همان کسی است که متن فضائل منسوب به شاذان بن جبرئیل، فقیه ارجمند و بلندپایه امامی مذهب و شاید حتی متن الروضة منسوب به او را ساخته است. تقریباً همه احادیث اربعین در آن دو متن هم نقل شده (البته بدون سند) و در الفضائل در آغاز کتاب یاد ابن ابی الفوارس آمده است؛ به شرحی که در دو مقاله پیشگفته نوشته ام. اگر چنین باشد بعید نیست که سازنده این سه متن از معاصران ابن طاووس بوده است؛ چرا که برخی تاریخ های دو کتاب منسوب به شاذان مشتمل بر تاریخ هایی اند که به زمان ابن طاووس مربوطند.
يكشنبه ۸ اسفند ۱۳۹۵ ساعت ۱۱:۲۶
