علامه سيد محمد علي روضاتي، رحمة الله عليه را از سالهای دوران نوجوانی می شناختم؛ نخست از طريق چاپ کتاب شريف عبقات الأنوار و بعد از طريق محقق طباطبايي. از حدود سال ۱۳۶۶ شمسی که ابتدا به طور پراکنده و بعد مستمراً با مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی همکاری می کردم، به دليل اينکه عمدتاً در آن سالها در بخش نسخه شناسی و کتابشناسی کار می کردم با جزييات بيشتری با آثار گرانبهای علامه روضاتی آشنا شدم و به ويژه تعليقات ايشان بر کتاب روضات الجنات (جلد اول) و نيز با جلد نخست فهرست کتابهای خطی کتابخانه خودشان. يکی دو سال بعد به دليل دلبستگی به علم سادات و انساب ايشان و مطالعات زيدی شناسی به دقت جلد نخست کتاب جامع الأنساب ايشان را خواندم و زان پس هر چه از آثار قلمی ايشان اينجا و آنجا می يافتم با اشتياق می خواندم و هنوز هم. شايد سال هفتاد شمسی يا يک سالی قبل از آن بود که در سفری به اصفهان در معيت استادم مرحوم محقق طباطبايي برای نخستين بار به محضر علامه روضاتی رسيدم و همانجا پيوند مودت بسته شد و ارتباط برقرار گشت. بعدها هر گاه هم که به اصفهان می رفتم در واقع به شوق زيارت استاد و بهره وری از آن وجود مبارک بود. هر باری نيز معمولاً چند روزی می ماندم و استاد با وجود کثرت مشاغل و نيز اوضاع و احوال متغيری که گاه عارضشان می شد و از همه سخت تر نيز از دست دادن متعلقه مکرمه ايشان بود، در هر سفر رخصت ملاقات دو يا سه بار را به اين کمترين می دادند و من هم هر بار چند ساعتی از محضر آن دانشمند برجسته بهره مند می شدم. در سفرهای گاه و بیگاه ايشان به قم و تهران نيز خدمت ايشان می رسيدم و حتی يکبار لطف کرده به همراه دوست گرانقدرمان آقای جعفريان به کلبه حقير در منطقه شميرانات تشريف آورند و بنده را بی نهايت شرمنده خود کردند. در تمام اين سالها تماسهای تلفنی ميان ما بر قرار بود و نيز به سبک و شيوه آن مرحوم تبادل نامه ها و مکتوبات که شايد بالغ بر بيست عددی شده باشد. اميد می برم روزی اين مکتوبات را که مشتمل بر اطلاعات علمی و پاسخ برخی پرسشهای من بود به دست چاپ بسپارم. بعداً در سالهای اقامت در خارج از کشور، تنها يک بار نامه ای بين ما رد و بدل شد که بيانگر تداوم لطف و عنايت ايشان بود. به ياد می آورم وقتی نسخه ای کامل از کتاب الشجرة المبارکه منسوب به فخر رازي را پيدا کرده بودم که مشتمل بر مقدمه مفصل آن است که در نسخه اساس چاپ قم نيامده. مطلب را در تماسی تلفنی به ايشان عرض کردم و آن استاد با شوقی زايد الوصف دلبستگی اش را به ديدن آن نسخه بيان کرد. از ويژگيهای آن مرحوم وسواس در کار علمی و تحقيق و تتبع مبتنی بر دقت ورزی بود. با شاگردان و همراهان و دلبستگانش بسيار صبوری می ورزيد و مهربان بود و اصولاً از راهنمايی نسل جوان دريغ نمی ورزيد. در اين سی چهل ساله اخير اگر کسی قصد انتشار متنی تراثی را داشت از دادن نسخه های کتابخانه خود به مصححان دريغ نمی ورزيد و با بسياری از کنفرانسهای علمی در رابطه با شخصيتهای شیعی و لو اينکه خودش هم حضور پيدا نمی کرد همکاری می کرد و محققان را راهنمايی می نمود؛ کنفرانسهايی مانند کنگره جهانی شيخ طوسي و يا آنچه برای مرحوم علامه مجلسی در اصفهان برگزار کردند و نيز کنگره شيخ مفيد در قم. گاه و بيگاه هم برای دائرة المعارف بزرگ اسلامی و يا برای استفاده شخصی برخی از مخطوطات خودشان را به رسم امانت در اختيار نويسنده اين سطور قرار می دادند و نسبت به تأخيرها هم بسيار صبور بودند؛ رحمة الله عليه رحمة واسعة.
استاد روضاتي به حق دانشمندی بود از تبار دانشمندان عصور متقدم شيعه. تمام عمر را به تتبع در آثار خطی و چاپی و تعليق بر آثار متقدم گذرانده بود و از ويژگيهای مهمشان اخلاص در کار و صرف وقت و هزينه برای کارهای ديگران و احيای آثار و تأليفات ديگر دانشمندان و لو از معاصرانشان بود. يکی از دلائلی هم که در انتشار کامل آثار اصلی خود توفيق چندانی نداشتند نيز همين بود. چاپ منقح کامل روضات الجنات و نيز مجلد اول تعليقات روضات از آثار ارزشمند استاد روضاتی است. تعليقات روضات البته دراز دامن تر از اين يک جلد منتشر شده است و محتملاً بسياری از آن هم در اين سالها صورت تبييض به خود بايد گرفته باشد. دو کار ديگر استاد يعنی نسخه های خطی اصفهان و جامع الأنساب هم در اصل طرحهايی بود بسيار گسترده و حتماً افزون بر آنچه تاکنون منتشر شده بسياری از بخشهای ديگر نيز بايد کم و بيش آماده شده باشد. از مهمترين تخصصهای ممتاز و تقريباً منحصر به فرد استاد روضاتی (در کنار آية الله سيد موسی شبيري زنجاني)، تخصص در علم انساب و کتابهای نسب بود. خود ايشان تعداد زيادی از آثار نسبی را چه به صورت خطی و چه به صورت چاپی در اختيار داشتند و بسياری از اين نسخه ها را مکرر مقابله کرده و حواشی ممتعی بر کتب انساب مانند منتقلة الطالبية و المجدي و آثار ابن عنبه و غيره داشتند. مقالات و راهگشايی های ايشان برای شناسايی طبقات انساب و کتابهای نسب و هويت نسابان و نقباء و آنچه در جامع الأنساب نوشته اند از ايشان عالمی طراز اول در علم نسب ساخته بود. علاوه بر اين استاد روضاتي در شناخت علمای عصر صفوی به اين سو و به ويژه علمای اصفهانی و نيز طبقات اجداد خاندان برجسته خود که تقريباً با عمده خاندانهای مهم شيعی پيوند داشت و خود ايشان از ناحیه آباء وامهات مستقيم و غير مستقيم خود از نسل خاندانهای مهم ايران و عراق و جبل عامل به حساب می آمد، تخصصی کم نظير و بعضاً در برخی رشته ها بی نظير داشت. تعليقات ايشان بر الذريعة و طبقات و ساير آثار رجالی و تراجمی، آن مقدار که چاپ شده و يا نشده گويای اين مطلب است و شاهدی است صادق بر اين مطلب. چه بسيار مطالبی که در همين تعليقات ذريعه استاد روضاتي تبيين شده و مجهولاتی معلوم گشته است. اين کتاب مملو است از تحقيقات و دقت ورزيهای از سرِ دانش گسترده. کتابخانه استاد از مهمترين کتابخانه های خصوصی ايران است که البته حاصل تلاشهای خود استاد و نيز نسلهای گذشته اين خاندان است و بر بسياری از کتابهای اين کتابخانه خطوط علمای خاندان او پيداست و برخی نيز اصلاً اثر کتابت و استنساخ دانشمندان و عالمان متعدد از ميان اجداد پدری و مادری ايشان است. اصولاً در خاندان روضاتي و بيوت وابسته سنتی وجود داشته است در حفظ و استنساخ و مقابله نسخه های خطی حديثی و فقهی و رجالی. علامه روضاتي بدين ترتيب اطلاع عميقی از کم و کيف نسخه های خطی آثار علمای متأخر شيعه و نيز چاپهای سنگی آثار ايشان و کيفيت استنساخ و چاپهای سنگی و مسائل وابسته به اين مطالب داشتند و علاوه بر اين اطلاع ايشان از علمای متقدم شيعه و کم و بيش علمای اهل سنت قابل ستايش بود (دست کم در آنچه به منظور تعليق بر کتاب روضات الجنّات فراهم کرده بودند) و البته سليقه خاصی نيز نسبت به اهالی تصوف و ادب صوفيانه و رد بر آنان داشتند که آثار آن را در نوشته های ايشان می بينيم؛ کما اينکه به دلايلی معلوم بر اهلش، انتقاد سختی بر حاجی نوري داشت. علامه روضاتی به طور کلی منظری منفی نسبت به گرايشات غاليانه داشت و مشی معتدل را می پسنديد و اين همه تحت تأثير گرايشات جدش صاحب روضات بود (فی المثل در خصوص آنچه درباره رجب برسي ابراز کرده) و يا به انگيزه دفاع از مقام او در مقابل پاره ای از نويسندگان ديگر. از ديگر ويژگيهای ايشان اطلاع عميق نسبت به اجازات و طبقات علماء و دقت در جزييات احوال و آثارشان بود که تنها بخشی از اين دقت ورزيها تاکنون به چاپ رسیده است. در اين رشته ها بر بسياری از کتابهای کتابخانه شخصی خود حاشيه و تعليقه نوشته بود و از همه مهمتر، همه همت خود را برای تصحيح و تعليق و تکميل کتاب روضات الجنّات جدش مصروف داشته بود و البته به همين مناسبت به کتاب رياض العلماء و مقابله دقيق آن با نسخه اصل عنايت ويژه ای داشت. طرفه اينکه وقتی، خدمت ابن عم علامه روضاتي، مرحوم آية الله مير سيد احمد روضاتی در منزل ايشان در تهران ديدم که ايشان نيز به هر دوی اين کتابها تعليقاتی را مفصلاً فراهم کرده است. اميد که هر چه زودتر آثار چاپ نشده هر دوی اين بزرگواران به حليه طبع آراسته شود. طبعاً همتی لازم است از نوع همت آقای جعفريان در انتشار تعليقات ذريعه و طبقات و بايد تمامی اين يادداشتها از لا به لای کتابها استخراج شود و تنظيم و تهذيب شود و به دست چاپ سپرده شود. خداوند ايشان را غریق رحمت واسعه خود قرار دهد؛ بمحمد وآله الطيبين.
استاد روضاتي به حق دانشمندی بود از تبار دانشمندان عصور متقدم شيعه. تمام عمر را به تتبع در آثار خطی و چاپی و تعليق بر آثار متقدم گذرانده بود و از ويژگيهای مهمشان اخلاص در کار و صرف وقت و هزينه برای کارهای ديگران و احيای آثار و تأليفات ديگر دانشمندان و لو از معاصرانشان بود. يکی از دلائلی هم که در انتشار کامل آثار اصلی خود توفيق چندانی نداشتند نيز همين بود. چاپ منقح کامل روضات الجنات و نيز مجلد اول تعليقات روضات از آثار ارزشمند استاد روضاتی است. تعليقات روضات البته دراز دامن تر از اين يک جلد منتشر شده است و محتملاً بسياری از آن هم در اين سالها صورت تبييض به خود بايد گرفته باشد. دو کار ديگر استاد يعنی نسخه های خطی اصفهان و جامع الأنساب هم در اصل طرحهايی بود بسيار گسترده و حتماً افزون بر آنچه تاکنون منتشر شده بسياری از بخشهای ديگر نيز بايد کم و بيش آماده شده باشد. از مهمترين تخصصهای ممتاز و تقريباً منحصر به فرد استاد روضاتی (در کنار آية الله سيد موسی شبيري زنجاني)، تخصص در علم انساب و کتابهای نسب بود. خود ايشان تعداد زيادی از آثار نسبی را چه به صورت خطی و چه به صورت چاپی در اختيار داشتند و بسياری از اين نسخه ها را مکرر مقابله کرده و حواشی ممتعی بر کتب انساب مانند منتقلة الطالبية و المجدي و آثار ابن عنبه و غيره داشتند. مقالات و راهگشايی های ايشان برای شناسايی طبقات انساب و کتابهای نسب و هويت نسابان و نقباء و آنچه در جامع الأنساب نوشته اند از ايشان عالمی طراز اول در علم نسب ساخته بود. علاوه بر اين استاد روضاتي در شناخت علمای عصر صفوی به اين سو و به ويژه علمای اصفهانی و نيز طبقات اجداد خاندان برجسته خود که تقريباً با عمده خاندانهای مهم شيعی پيوند داشت و خود ايشان از ناحیه آباء وامهات مستقيم و غير مستقيم خود از نسل خاندانهای مهم ايران و عراق و جبل عامل به حساب می آمد، تخصصی کم نظير و بعضاً در برخی رشته ها بی نظير داشت. تعليقات ايشان بر الذريعة و طبقات و ساير آثار رجالی و تراجمی، آن مقدار که چاپ شده و يا نشده گويای اين مطلب است و شاهدی است صادق بر اين مطلب. چه بسيار مطالبی که در همين تعليقات ذريعه استاد روضاتي تبيين شده و مجهولاتی معلوم گشته است. اين کتاب مملو است از تحقيقات و دقت ورزيهای از سرِ دانش گسترده. کتابخانه استاد از مهمترين کتابخانه های خصوصی ايران است که البته حاصل تلاشهای خود استاد و نيز نسلهای گذشته اين خاندان است و بر بسياری از کتابهای اين کتابخانه خطوط علمای خاندان او پيداست و برخی نيز اصلاً اثر کتابت و استنساخ دانشمندان و عالمان متعدد از ميان اجداد پدری و مادری ايشان است. اصولاً در خاندان روضاتي و بيوت وابسته سنتی وجود داشته است در حفظ و استنساخ و مقابله نسخه های خطی حديثی و فقهی و رجالی. علامه روضاتي بدين ترتيب اطلاع عميقی از کم و کيف نسخه های خطی آثار علمای متأخر شيعه و نيز چاپهای سنگی آثار ايشان و کيفيت استنساخ و چاپهای سنگی و مسائل وابسته به اين مطالب داشتند و علاوه بر اين اطلاع ايشان از علمای متقدم شيعه و کم و بيش علمای اهل سنت قابل ستايش بود (دست کم در آنچه به منظور تعليق بر کتاب روضات الجنّات فراهم کرده بودند) و البته سليقه خاصی نيز نسبت به اهالی تصوف و ادب صوفيانه و رد بر آنان داشتند که آثار آن را در نوشته های ايشان می بينيم؛ کما اينکه به دلايلی معلوم بر اهلش، انتقاد سختی بر حاجی نوري داشت. علامه روضاتی به طور کلی منظری منفی نسبت به گرايشات غاليانه داشت و مشی معتدل را می پسنديد و اين همه تحت تأثير گرايشات جدش صاحب روضات بود (فی المثل در خصوص آنچه درباره رجب برسي ابراز کرده) و يا به انگيزه دفاع از مقام او در مقابل پاره ای از نويسندگان ديگر. از ديگر ويژگيهای ايشان اطلاع عميق نسبت به اجازات و طبقات علماء و دقت در جزييات احوال و آثارشان بود که تنها بخشی از اين دقت ورزيها تاکنون به چاپ رسیده است. در اين رشته ها بر بسياری از کتابهای کتابخانه شخصی خود حاشيه و تعليقه نوشته بود و از همه مهمتر، همه همت خود را برای تصحيح و تعليق و تکميل کتاب روضات الجنّات جدش مصروف داشته بود و البته به همين مناسبت به کتاب رياض العلماء و مقابله دقيق آن با نسخه اصل عنايت ويژه ای داشت. طرفه اينکه وقتی، خدمت ابن عم علامه روضاتي، مرحوم آية الله مير سيد احمد روضاتی در منزل ايشان در تهران ديدم که ايشان نيز به هر دوی اين کتابها تعليقاتی را مفصلاً فراهم کرده است. اميد که هر چه زودتر آثار چاپ نشده هر دوی اين بزرگواران به حليه طبع آراسته شود. طبعاً همتی لازم است از نوع همت آقای جعفريان در انتشار تعليقات ذريعه و طبقات و بايد تمامی اين يادداشتها از لا به لای کتابها استخراج شود و تنظيم و تهذيب شود و به دست چاپ سپرده شود. خداوند ايشان را غریق رحمت واسعه خود قرار دهد؛ بمحمد وآله الطيبين.
شنبه ۳۱ تير ۱۳۹۱ ساعت ۱۷:۳۵
