بر روی برگ آغازين جزء دوم نسخه خطی غنيه ابن زهره، چاپ عکسی کتابخانه مجلس که به همت آقای جعفريان منتشر شده است، يادداشتی است کهنه سال و به احتمال قوی متعلق به اواسط سده هفتم قمری مشتمل بر فهرستی از نسخه هايی که در خانقاهی به نام خانقاه مولانا موفق الدين موجود بوده است. خود نسخه غنيه در اصل در "مدرسه جمال الدين" در سنه ۶۱۴ ق نوشته شده (مدرسه ای که هويتش را عجالتاً نمی شناسم. اشاره ای هست به مدرسه ای با اين عنوان در همدان در اخبار الدولة السلجوقيه صدر الدين سرخسي که شايد همين مدرسه مورد نظر ما باشد)و زمانی در اختيار محقق طوسي و بعداً در اختيار شاگردش رکن الدين علوي استرابادي قرار گرفته بوده است. بعيد است که خود نسخه بعداً به اين خانقاه راه يافته باشد. بيشتر به نظر می رسد که مالک نسخه زمانی که با خانقاه موفق الدين رفت و آمدی داشته، خواسته فهرستی از کتابهای مورد نياز خود در آن خانقاه را برای استفاده شخصی فهرست کند و سياهه ای از آن داشته باشد. کتابهای اين فهرست آثاری است عموماً از نويسندگان سنّي مذهب و به ويژه فخر رازي و بعيد است که کتاب غنيه در آن ميان بوده باشد. اين خانقاه را نمی شناسم و شايد اطلاعاتی درباره آن را بتوان در منابع تاريخی پيدا کرد (اشاره ای در تاريخ الوزراء نجم الدين ابو الرجاء قمي، ص ۱۹۴ وجود دارد که شايد سر نخی باشد. البته بايد در اين زمينه تحقيق کرد). آنچه اينجا مد نظر ماست نقل اين فهرست است که متأسفانه در مقدمه چاپ عکسی مجلس مورد توجه قرار نگرفته، در حالی که مشتمل بر اطلاعاتی است بی نهايت ارزشمند. در اين فهرست، آثار متنوعی ديده می شود؛ از کتابهای فخر رازي تا الکامل تأليف تقي الدين/الأئمة ابو المعالي صاعد بن أحمد العجالي الأصولي، متکلم و دانشمند معتزلی مکتب ملاحمي که می دانيم کتابش مورد استناد نويسندگان سده هفتم قمری بوده است و همينک چاپی از آن در اختيار است و چاپ دوم آن هم به کوشش نويسنده اين سطور و زابينه اشميتکه و ويلفرد مادلونگ در دست آماده سازی است. در کنار اين کتابها، تعدادی هم آثار فلسفی و منطقی ديده می شود و نيز در علوم دقيقه و نجوم؛ همچون کتاب مهم حيل بني موسی. در کنار همه اينها چند کتابی هم در لغت و يا ادب و چند تايی هم در موضوعات ديگر. اين فهرست نمايه ای است از علوم عصر و کتابهايی که مورد توجه دانشيان آن زمان بوده است. بر اساس فهرست کتابها و تنوع ويژه آن، يک احتمال اين است که اين خانقاه در جايی در خراسان بزرگ و صفحات شمالی و شمال شرقی آن بوده است؛ به ويژه به دليل وجود کتاب کامل عجالي در آن مجموعه و نيز شمار قابل توجه آثار فخر رازي. احتمال قوی تر اين است که اين خانقاه جايی در مراغه بوده، جايی که نسخه محقق طوسي ظاهراً مستقيماً به رکن الدين استرابادي، شاگرد خواجه منتقل شده بوده است. در مراغه نيز می دانيم در آن دوره زمانی، آثار فخر رازي مورد عنايت فوق العاده ای بوده؛ همچنان که آثار مختلف حکمي و علمی. خود محقق طوسي هم می دانيم که با کامل تقي عجالي آشنايی داشته است (نک: تلخيص المحصل، ص ۲۱۰). بعيد است که اين فهرست کار خود خواجه طوسي باشد و متعلق به دوران تحصيلات او (و در خراسان)؛ گرچه قلم بی شباهت نيست. در اينجا اين فهرست را ارائه می دهيم. متأسفانه چند کلمه ای در اين ميان ناخواناست و به درستی قابل شناسايي نيست. از ميان اين کتابها و اجزاء و رسائل (و نيز چند مورد منابع سندی) جز تعدادی، ما بقی همه شناخته هستند و عمدتاً به چاپ رسيده اند و يا از آنها نسخه هايی در اختيار است:
"تفصيل کتب که در خانقاه مولانا موفق الدين است (؟)
کتاب مجمل اللغة. نهاية العقول مجلدين. شرح اشارات مجلد. اجزاء متخير (؟). کتاب حيل بني موسی. کتاب عويص المسائل من علوم الأوائل. کتاب النهاية. کتاب التکملة. کتاب اقليدس. سفينة في الطوالع. کتاب مقنع تأليف فريد حسن (؟) بيهقي يک مجلد. کتاب (؟) بهاء الدين. صحاح اللغة. سفينة کلامية. محصل فخر رازي (؟). کتاب تلخيص تصنيف فخر الدين رازي. رساله بو علي سينا. اجزای متفرق سپرده (سيزده؟) و يک جزء در دست امير سيد تاج الدين است تا نسخه کند. کتاب کامل تقي عجالي. کتاب مسائل الموشوقة (؟). کتاب اللطائف تصنيف الإمام الکامل فخر الملة والدين الرازي. کتاب سرّ المکتوب (کذا: المکتوم). اجزاء متفرق کزبد (؟) عين الرحمن (؟) رحمه الله (کاملاً ناخوانا. شايد رحمه الله؟). مجلد دوم از تصنيف مولانا فخر الدين رازي اسمه الملخص. منطق زين کشي. کتاب مجموعه اجزای نصفی در نجوم تصنيف حسام سالار. کتاب ملل حلل (کذا: [و]نحل؟) .کتاب اشکال قَران. کتاب مولانا فخر الدين رازي اسمه محصل. کتاب اول از متنبي. حليليه بعدد (؟) دو پاره. در انحاء انواع . اجزاء قباله".
در اين فهرست، منطق زين کشي متعلق است به شاگرد برجسته فخر رازي که اين تأليف او همانند چند نوشته ديگر کلامی و فلسفيش باقی مانده است و من نسخه های برخی از آثارش را در ترکيه ديده ام و دوست گرامی آقای رحيمی ريسه بر روی اين شخصيت مطالعاتی را بنا دارد منتشر کند. در مورد کتاب مقنع تأليف فريد حسن (؟) بيهقي محتملاً مقصود کتابی است کلامي گويا از نويسنده ای امامی مذهب که آقا بزرگ آن را معرفی کرده و ما پيشتر در يک يادداشت در اين سايت آن را معرفی کرده ايم (با عنوان: کتابی کلامی از يک نويسنده اهل بيهق). عبارت آقا بزرگ چنين است (الذريعة ، ج ۲۲ ص ۱۲۱):
"المقنع في الاصول للامام فريد الدين محمد بن الحسن بن على البيهقى ينقل فيه عن " شرح نهج البلاغة " لفريد خراسان أبي الحسن علي بن أبى القاسم زيد البيهقى الذي توفى سنة ۵۶۵ وهو في جزئين : أولهما الالهيات ، التوحيد وصفاته ، الموجود من أوله باب انه تعالى قادر على القبيح إلى تمام ثلاثين بابا أواخرها باب الآجال ، باب الارزاق ، باب الاسعار والجزء الثاني في النبوات إلى أربعة عشر بابا والنسخة ناقص الاول والآخر بخط نظام بن على بن الحسين الاستراباى ، فرغ من الكتابة ( ۱۴ ع ۲ / ۷۹۹ ) في مكتبة الشيخ محمد السماوي." اين نسخه را حسين علی محفوظ در مجله معهد المخطوطات و در مقاله مخطوطات عراق، در ضمن نسخه های کتابخانه مذکور نام برده است.
شايد اشاره ای به امير سيد تاج الدين در مجمع الآداب ابن فوطي رفته باشد؛ از ميان اميران اهل فضل مراغه که عموماً مورد توجه ابن فوطي قرار می گيرند. الآن کتاب را در اختيار ندارم.
شنبه ۳ تير ۱۳۹۱ ساعت ۰:۱۵