بنا بر اين شده است تا آنچه در رابطه با رکن الدين جرجاني تاکنون فراهم کرده ام در مقدمه چاپ انتقادی رساله رد زيديه او و نيز مقدمه چاپ عکسی اشراق اللاهوت وی که به همت دوستی عزيز منتشر خواهد شد، به دست دهم. با اين وصف در اين سلسله يادداشتها مطالبی را پراکنده درباره او تبيين خواهم کرد. در اينجا به ذکر يک نکته بسنده می کنم و آن اينکه چنانکه می دانيم نخستين شرحی که بر کتاب ياقوت منسوب به ابن نوبخت به دست ما رسيده کتاب انوار الملکوت علامه حلي (تأليف 684 ق) است که نسخه های کهنه ای از آن در دست است و گرچه تاکنون به چاپ رسيده، اما جای يک چاپ انتقادی و بر اساس کهنه ترين نسخه های آن هنوز باقی است. ما پيشتر در مقاله ای درباره کتاب ياقوت، ابراز کرديم که به نظر ما کتاب ياقوت تأليفی است از دانشمندی امامی در نيمه اول سده هفتم قمری و تحت تأثير فخر رازي. گفته شده که ابن ابي الحديد بر اين کتاب شرحی دارد که البته چنين چيزی در منابع کهن موجود گواهی نشده است. به هر حال علامه حلي در شهرت بخشی به اين متن مهم کلامی و موجز سهم عمده داشته است. بعد از او نخستين دانشمندی امامی که به کتاب الياقوت، و يا به تعبير همين دانشمند "مقدمه" ابن نوبخت عنايت نشان داد و شرحی پاکيزه بر آن نوشت، رکن الدين محمد بن علي الجرجاني بود که گفتيم نسخه ای کهنه از آن را در کتابخانه مجلس يافته ايم و آن را انشاء الله به صورت نسخه برگردان منتشر خواهيم کرد. اين کتاب نامش چنانکه پيشتر گفتيم و اسناد کهن ديگر هم آن را تأييد می کند و در خود نسخه کهنه سال کتاب و موجود در کتابخانه مجلس هم نامش به صراحت در مقدمه از سوی نويسنده ذکر شده، اشراق اللاهوت في شرح الياقوت است (تأليف سال 704 ق. او در مقدمه اشاره ای به شرح علامه حلی، استادش بر اين کتاب نمی کند). چنانکه از نام کتاب هم پيداست، رکن الدين جرجاني در اين شرح، مستقيماً خود متن ياقوت را شرح و تفسير کرده و نه فی المثل انوار الملکوت استادش را. اين در حالی است که شرح پسر خواهر علامه حلي؛ يعنی عميد الدين الأعرجي، در شرح خود که با نام اشراق اللاهوت چاپ شده، مستقيماً الياقوت را شرح نکرده و بل به شرح انوار الملکوت پرداخته و همچون حاشيه ای بر گفتار علامه حلي آن را گزارش کرده است. نام کتاب هم آن طور که چاپ شده اين است: اشراق اللاهوت في نقد شرح الياقوت. پس شرح او بر خلاف شرح رکن الدين جرجاني است که می دانيم اندکی تقدم طبقه هم بر عميد الدين دارد. حال پرسش اين است که آيا واقعاً هر دوی اين شروح اشراق اللاهوت نام داشته و يا اينکه در اينجا خلطی در منابع اتفاق افتاده است. در اينکه نام کتاب رکن الدين اشراق اللاهوت است ترديدی نيست. اين مطلب چنانکه گفتيم به صراحت در مقدمه کتاب و نيز در فهرست آثار رکن الدين به قلم خود او ذکر شده است (نک: اعيان الشيعة، 9/426). اما بر عکس، در کتاب شرح انوار الملکوت پسر خواهر علامه ابداً در هيچ جای کتاب اشاره ای به نام اشراق اللاهوت ديده نمی شود؛ در مقدمه و خطبه نويسنده نه اشاره ای به نام نويسنده می رود و نه نام کتاب. متأسفانه در مقدمه تحقيق کتاب هم توجهی به اين مسئله نشده است. تا آنجا که من تتبعی کرده ام در هيچ يک از منابع کهن و اجازات نام اين کتاب به صورت اشراق اللاهوت ذکر نشده (و حتی در کتاب الذريعة آقا بزرگ نيز اشاره ای به نام اشراق اللاهوت ديده نمی شود) و گويا تنها برخی محدود از نسخه های اين کتاب با عنوان اشراق اللاهوت معرفی شده اند. در منابع تنها اشاره می رود به اينکه او شرح/ حاشيه ای بر انوار الملکوت داشته و گويا هيچ گاه نامش به صورت اشراق اللاهوت ذکر نشده است. طبيعی هم اين است که وقتی در يک دوره زمانی دو تن که در ارتباط نزديک با هم بوده اند (يعنی رکن الدين جرجاني، شاگرد علامه و از ديگر سو، خواهر زاده علامه) کتابی مرتبط با يک موضوع بنويسند نام کتاب آن دو مشابه هم نباشد. من اينجا تنها نکته ای که بايد اضافه کنم اين است که دست کم در يک نسخه کهن از شرح خواهر زاده علامه، نام کتاب چنانکه در فهرست مرتبط بر می آيد، نهج العميدي علی انوار الملکوت ثبت شده است (نک: حسين علي محفوظ، مقاله المخطوطات العربية في العراق، مجله معهد المخطوطات، جلد چهارم، جزء دوم، ص 218. آيا "نهج" در اينجا تحريفی است از "شرح"؟. شايد هم نام کتاب اين است: "النهج العميدي"). اين نسخه متعلق بوده به کتابخانه مرحوم سماوي و آقابزرگ هم از آن در الذريعة ياد می کند و می نويسد که نسخه بسيار کهنه ای است، با بلاغات بسيار متعدد بر آن. آقابزرگ البته از عنوان "نهج العميدي" ياد نمی کند؛ اما عنوان اشراق اللاهوت را هم برای آن ذکر نمی کند و تنها به ذکر نام شرح انوار الملکوت بسنده می کند (نک: الذريعة، 13/ 115).
بنابراين اشراق اللاهوت واقعي کتاب رکن الدين جرجاني است که شرحی است بر الياقوت و نه کتاب عميد الدين الأعرجي که شرحی است بر انوار الملکوت. گويا شهرت عنوان کتاب رکن الدين در اوائل امر و کمياب شدن نسخه های آن بعد از آن، موجب شده که عنوان کتابش را بر کتابی ديگر که آن هم به نحوی شرح ياقوت بوده فرض کنند؛ والعلم عند الله.

اين نکته را هم در پايان اضافه کنم که ظاهراً در برخی نسخه های کتاب موسوم به اشراق اللاهوت، يعنی آنی که به نام پسر خواهر علامه معروف است، اين کتاب نه به عميد الدين و بل به برادرش ضياء الدين عبد الله نسبت داده شده است (نک: نسخه معرفی شده در دانشگاه تهران؛ در ج 16 و نيز نسخه های معرفی شده در نشريه کتابخانه مرکزی و مطالب مرحوم دانش پژوه در اين باره. نک: سايت آقا بزرگ در مورد نسخه های خطی). به هر حال جای کار درباره مسئله انتساب اين کتاب هنوز باقی است و دقيقاً گويا معلوم نيست که اين کتاب تأليف کدام يک از اين دو برادر است. مرحوم محقق طباطبايي هم در تراثنا که اين کتاب را در ضمن مجموعه ما ينبغي نشره من التراث معرفی کرده، در اين باره گويا مردد بوده است.