اخيراً کتابی از قم و به لطف فاضل محترم آقای رضا مختاری به دستم رسيد با عنوان فهارس الشيعة تأليف و گردآوری آقای مهدی خداميان آرانی. در اين کتاب شماری از فهرستهای روايی کهن شيعی که جزء منابع دو فهرست نجاشي و طوسي بوده بر اساس همين دو کتاب بازسازی شده است. البته بر اين شمار تعدادی ديگر هم می توان افزود اما نويسنده گويا تنها به شناسايی همين تعداد که در دو جلد فراهم آمده توفيق يافته است. علت حجيم شدن اين کتاب بيشتر به دليل پاورقی های کتاب است در معرفی رجال و رواتی که در طی اين فهارس از آنان نامی آمده است. اين کار البته با توجه به اينکه بيشتر اطلاعات در مورد اين راويان از طريق خود کتابهای رجالی شيعی دستياب است و به ويژه با بهره گيری از سی دی دراية النور، به نظر من کاری بيهوده و تنها موجب بزرگ شدن کار و به حاشيه رفتن متن اصلی فهارس شده است؛ به ويژه اينکه نويسنده هر بار که نام يکی از اين راويان در فهارس مختلف تکرار شده عينا همان يادداشتها را در ذيل نام روات تکرار کرده که حقيقتا سبب آن را در نمی يابم و نمی دانم بايد چه نامی را بر اين کار بگذارم.
آنچه سبب نوشتن اين يادداشت شد ذکر دو نکته است: نخست اينکه نويسنده مدعی فراهم کردن کاری بديع است که با همت ايشان و با ابتکار يکی از استادانشان بدين ترتيب فراهم شده است. اين نکته که فهارس نجاشي و طوسي بر اساس فهرستهای کهنتری فراهم شده البته بحث جديدی نيست و پيشتر هم بدان تذکر داده شده است. در مقالات دائرة المعارف بزرگ اسلامی به ويژه اين نکته در ذيل مقالات برخی از اين رجال و نويسندگان فهارس متقدم شيعی مورد تذکر قرار گرفته بود که متأسفانه به هيچ روی مورد تذکر نويسنده محترم قرار نگرفته و تمامی آن تلاشها چه در مورد تذکر به نقل قولها از فهارس کهن و چه در مورد شرح حال اين نويسندگان مورد غفلت يا تغافل قرار گرفته که حقيقتاً مايه تأسف است. در ذيل مقالات متعدد در دائرة المعارف بزرگ اسلامی (مانند مقاله ابن وليد قمي تأليف آقای محمد جواد شبيری زنجاني و نيز مقالات ابن قولويه، ابن عبدون در دائرة المعارف بزرگ اسلامی و مقاله ابن بطه در دائرة المعارف الاسلامية الکبری ، هر سه به قلم حسن انصاری و نيز چندين مقاله ديگر آن موسوعه مانند مقاله ابو غالب زراري در دائرة المعارف الاسلامية الکبری باز به قلم حسن انصاری و نيز چندين مقاله به قلم آقای احمد پاکتچی) به بهره گيری نجاشي و طوسي از فهارس اين راويان و ابتنای فهارس متأخرتر بر فهارس متقدمتر به وضوح اشاره شده که متأسفانه نويسنده محترم نه تنها به اين فضل تقدم اشاره ای نکرده اند بل در شرح حال اين نويسندگان ابداً به تلاشی که در ذيل مداخل اين رجال در دائرة المعارف بزرگ اسلامی در اين مورد انجام شده اشاره نکرده و به تکرار گويی پرداخته اند. آنچه در پاورقی ها هم ديده می شود تکرار آن چيزی است که در معجم آقای خويی ديده می شود و به ويژه با سی دی های کنونی حديث و رجال بسيار آسان دستياب است. نويسنده محترم معلوم نيست به چه دليل تنها به چند فهرست کهن بسنده کرده و از منابع ديگر فهارس طوسي و نجاشي مانند ابن عقده و ابن نوح سيرافي و برخی ديگر، شايد به دليل عدم شناخت منطق اصلی فهارس نويسی کهن شيعی غفلت ورزيده شده است(نيز نک: مقاله های ابن نوح سيرافي و ابن همام اسکافي و مقالات متعدد ديگر از حسن انصاری در دائرة المعارف بزرگ اسلامی و نيز چندين مقاله از آقای احمد پاکتچی در همان موسوعه).
نويسنده محترم در حالی ادعای اصالت کار خود را دارند که اصولا ايده بازسازی فهارس متقدم بر اساس فهارس جديدتر از مجموعه نوشته های رجالی آية الله سيد موسی شبيري زنجاني و ترتيب اسانيدی که ايشان برای دو فهرست نجاشي و طوسي تدوين کرده اند به خوبی پيداست و در مقالات پيشگفته دائرة المعارف بزرگ اسلامی به روشنی از آنها بحث شده است (نويسنده اين سطور مقاله ابن قولويه را در سال 1369 شمسی نوشته که گويا همان سال و يا يک سالی بعدتر منتشر شده است).
نکته دومی که بايد بدان اشاره کنم آن است که نويسنده متأسفانه به منطق اصلی فهارس نويسی های کهن شيعی پی نبرده و فی المثل صرف وجود نام ابن قولويه در تعدادی از اسانيد فهارس متأخرتر را دليل بر اقتباس از فهرست او دانسته اند. اين به دليل عدم شناخت دقيق صنعت فهرست نويسی ("فهرست ما رواه") و در حقيقت ماهيت دفاتر حديثی و کيفيت و مراتب روايت آنها و به ويژه مفهوم "اصل" در ادبيات حديثی اماميه است. اشاره وار عرض می کنم که چنين نيست؛ نسبت ميان فهارس ابن وليد قمی و شيخ صدوق که دومی شاگرد اولی است و يا نسبت فهرست سعد بن عبد الله اشعري با ابن وليد که دومی باز شاگرد اولی است و در نتيجه نسبت فهرستهای سعد اشعري با شيخ صدوق بسيار پيچيده تر و نيازمند تحليلهای موردی بسيار دقيقتری است تا بتوان دقيقاً پی برد کدام سند متعلق به کدام فهرست است و اين البته نيازمند بررسی دقيق نسبت پيچيده فهارس کهن با يکديگر است. اگر يک راوی نسخه ای را "بنا بر ادعا" روايت می کرده دليلی نداريم که حتما نام آن نسخه را در "فهرست ما رواه" او بتوانيم بازسازی کنيم. در مواردی مانند فهرست حميد بن زياد البته کار بسيار روشنتر است.
نويسنده اين سطور خود چند سالی پيشتر کليه فهارس متقدم شيعی را بر اساس تحليلی که از فهرستهای متأخرتر ارائه کرده بود فراهم کرده که حال با توجه به عدم توفيق آقای خداميان در ارائه دقيق فهارس متقدم می کوشد آن را به دست چاپ بسپارد.