درباره راوی امالي محمود بن العزيز پيشتر مطالبی ارائه شد؛ شخصيتی مجهول القدر به نام ابن العمراني. اينک مطالبی ديگر در ارتباط با اين دانشمند و اديب برجسته معتزلی خوارزم که از مهمترين شاگردان محمود زمخشري بوده ارائه می دهيم:
پدر ابن العمراني خود از عالمان برجسته خوارزم بوده که شرح حالش را صفدي در الوافي بالوفيات (۴/۱۲۸ تا ۱۲۹) بر اساس کتاب تاريخ خوارزم ابن ارسلان ارائه داده است؛ دانشمندی به نام أبو علي محمد بن علي بن أحمد بن هارون العمراني المكي الأديب: " العمراني المكي ...توفي سنة نيف وعشرين وخمس مائة، قاله أبو محمد محمود بن أرسلان في تاريخ خوارزم وقال هو شيخ لطيف العبارة خفيف الحركة حاضر الجواب أخذ الأدب عن سليمان بن محمد الدادي. قال وسمعت ابنه حجة الإسلام ابا الحسن علي بن محمد يقول هجا شبل الدولة أبو مقاتل عطية البكري والدي فقال ...". در اينجا ابن ارسلان از ابن العمراني ما نام می برد و می گويد مطلبی را از او درباره پدرش شنيده است. پيشتر گذشت که شرح حال ابن العمراني را نيز ياقوت حموي از همين کتاب ابن ارسلان نقل کرده است. در حالی که در شرح حال پدرش به مکی بودن پدر تصريح شده اما در مورد فرزند چنين تصريحی ديده نمی شود. محتملا پدرش اصلا اهل مکه بوده که بعدا در خوارزم مستقر شده و فرزندش ابن العمراني در آنجا متولد شده است. ابن العمراني چنانکه گذشت بر مذهب الرأي والعدل بوده، يعنی در فقه بر مذهب حنفی و در کلام و عقايد معتزلی داشته است. از اشعار او که ياقوت نقل کرده، روشن می شود که وی بر افضليت حضرت امير بر جميع صحابه معتقد بوده و می دانيم که اين رأی بخش زيادی از معتزليان بوده است. ابن العمراني، با تأکيد ابن ارسلان مهمترين شاگرد زمخشري در ادب بوده و حديث نيز شنيده بوده است.
اينجا تذکر نکته ای حائز اهميت است: حاجی خليفه در کشف الظنون (۱/۴۴۷) از تفسيری با عنوان تفسير الخوارزمي و تأليف شخصی ياد می کند به نام "أبو الحسن علي بن عراق ( ابن محمد بن علي العمراني الحنفي ) المتوفى سنة تسع وثلاثين وخمسمائة". در دنباله او بغدادي در هدية العارفين از همين شخص با مشخصات بيشتری ياد می کند (۱/۶۹۸): "ابن عراق - حجة الأفضل أبو الحسن علي بن محمد ابن علي بن محمد بن علي بن أحمد الخوارزمي العمراني المعروف بابن عراق المتوفى سنة ۵۶۰ ستّين وخمسمائة من تآليفه اشتقاق أسماء . المواضع والبلدان . شماريخ الدرر في تفسير الآي والسور." همو در إيضاح المكنون (۲/ ۵۳) شماريخ الدرر را نام می برد و آن را تأليف حجة الأفاضل عليّ بن عراق الخوارزمي، صاحب اشتقاق أسماء المواضع والبلدان می داند. هم حاجی خليفه و هم بغدادی در اينجا دو شخصيت متفاوت را به هم آميخته اند. در واقع حاجی خليفه و بغدادي در انتساب تفسير شماريخ الدرر به ابن العمراني دچار خطا شده اند. اين تفسير در واقع نه از او بل از دانشمندی ديگر معاصر وی و از همان خوارزم به نام أبو الحسن علي بن عراق الصناري الخوارزمي است که شرح حال او را خوشبختانه ياقوت در معجم الأدباء ذکر کرده است. در اينجا عبارت ياقوت را در شرح حال او باز به نقل از تاريخ خوارزم ابن ارسلان نقل می کنيم (نک: معجم الأدباء، ج‏۴ ص ۱۸۲۰ تا ۱۸۲۱).
"علي بن عرّاق الصنّاري، أبو الحسن الخوارزمي، مات سنة تسع و ثلاثين و خمسمائة بمذانة، قرية من قرى خوارزم، ذكر ذلك أبو محمد محمود بن محمد بن أرسلان في «تاريخ خوارزم» و قال: كان نحويّا لغويّا عروضيّا فقيها مفسّرا مذكرا، قرأ الأدب على الشيخ أبي علي الضرير النيسابوري، و الفقه بخوارزم على الإمام أبي عبد اللّه الوبري، ثم ارتحل في الفقه الى بخارى فتفقه بها على مشايخها، ثم عاد الى جرجانية خوارزم فتكلم في مسائل مع أئمتها، ثم تحوّل إلى قرية مذانة و توطنها، و كان يعظ في المسجد الجامع بها غداة الجمعة، و كان يحفظ اللغات الغريبة و الأشعار العويصة و صنف «كتاب شماريخ الدرر» في تفسير القرآن و لما فرغ منه كتب في آخره:
فرغنا من كتابته عشيّا و كان اللّه في عوني وليّا
و قد أدرجته نكتا حسانا و معنى يشبه الرّطب الجنيّا
قال: و قرأت بخط أبي عمرو البقال: كان من لطائف الصناري إذا نام واحد من‏ أهل الرستاق في مجلسه ناداه من على المنبر بأعلى صوته يا أيها التيس المذانقي اترك المنام و اسمع الكلام، ثم ينشد ...".
در کتابخانه مراد ملا، به شماره ۹۳ نسخه ای در فهرستهای قديم و جديد آنجا ديدم به همين عنوان تفسير الخوارزمي/ شماريخ الدرر که بعد از بررسی معلومم شد که نمی تواند از ابن عراق ياد شده باشد.
نکته ای هم درباره جايگاه فقهی ابن العمراني تذکر دهم: چنانکه گفتيم، ابن العمراني علاوه بر اينکه دانشمندی بر مذهب معتزله بوده، فقيهی بر مذهب حنفی هم بوده است (نک: الجواهر المضيئة، ۱/ ۳۷۸: عَليّ بن مُحَمَّد العمراني الملقب فَخر المشائخ أستاذ عَلَاء الْأَئِمَّة الخياطي). شيخ الْإِسْلَام علاء الأئمة/ الدّين سديد بن مُحَمَّد الخياطي، از فقيهان حنفي بنابراين از شاگردان او بوده است (برای علاء الائمة / الدين ابو علي سديد بن محمد بن أبي سابق طاهر الخياطي الخوارزمي المحتسب الخياطي، نک: تلخيص مجمع الآداب ابن الفوطي، ش ۱۵۰۷؛ المشتبه ذهبي، ص ۱۷۶؛ تبصير المنتبه، ۲/۵۱۸ ؛ سيرت جلال الدين منکبرني، ص ۱۲۴ ؛ نيز نک: ابن ابي الوفاء، ۱/ ۲۴۷ ؛ نيز نک: همو، ۲/ ۳۰۵ : "تفقه على أبي إِسْحَاق الْحَافِظ ... روى عَن فَخر المشائخ عَليّ بن مُحَمَّد العمراني وَعنهُ نجم الدّين حُسَيْن بن مُحَمَّد البارعي"؛ برای البارعي که شاگرد عَلَاء الْأَئِمَّة الخياطي و شاگرد با واسطه ابن العمراني است، نک، همان، ۱/ ۲۱۹: "الإِمَام نجم الدّين الْحُسَيْن بن مُحَمَّد البارع الْحَنَفِيّ"). نکته جالب توجه ديگر اينکه مختار بن محمود الغزميني از عالمان برجسته معتزلی خوارزم خود شاگرد با واسطه ابن العمراني در فقه بوده است. شرح حال او در الجواهر المضيئة گويای اين مطلب است (نک: الجواهر المضيئة ۲/ ۱۶۶ ): "مُخْتَار بن مَحْمُود بن مُحَمَّد الزَّاهدِيّ أَبُو الرَّجَاء الغزميني الإِمَام الملقب نجم الدّين لَهُ شرح الْقَدُورِيّ شرح نَفِيس وَله الْقنية تفقه على عَلَاء الدّين سديد ابْن مُحَمَّد الخياطي وبرهان الْأَئِمَّة مُحَمَّد بن عبد الْكَرِيم التركستاني وَغَيرهمَا وَقَرَأَ الْكَلَام على سراج الدّين يُوسُف بن أبي بكر السكاكي الْخَوَارِزْمِيّ وَيَأْتِي مَاتَ سنة ثَمَان وَخمسين وست مائَة ..." (برای برهان الْأَئِمَّة مُحَمَّد بن عبد الْكَرِيم التركستاني الْخَوَارِزْمِيّ، نک: همان، ۲/۳۶۴). سراج الدين سکاکي، عالم معروف بلاغی چنانکه می دانيم خود بر مذهب معتزليان بوده است. شرح حال او در الجواهر المضية (۲/ ۲۲۵ ) گويای ارتباط وی با برخی از دانشمندانی است که در اين سنت ياد کرديم: " يُوسُف بن أبي بكر بن مُحَمَّد بن عَليّ أَبُو يَعْقُوب السكاكي الْخَوَارِزْمِيّ سراج الدّين وَمن مشائخه سديد الخياطي ومحمود بن صاعد بن مَحْمُود الْحَارِثِيّ شيخ الْإِسْلَام وَغَيرهمَا وَكَانَ إِمَامًا كَبِيرا عَالما متبحرا فى النَّحْو والتصريف وَعلمِي الْمعَانِي وَالْبَيَان وَالْعرُوض وَالشعر وَهُوَ مُصَنف مِفْتَاح الْعُلُوم وَقَرَأَ عَلَيْهِ علم الْكَلَام مُخْتَار بن مَحْمُود الزَّاهدِيّ صَاحب الْقنية وَقد تقدم ذَلِك فى تَرْجَمَة مُخْتَار توفّي سنة سِتّ وَعشْرين وست مائَة رَأَيْت بِخَط شَيخنَا قطب الدّين وَتُوفِّي يَعْنِي السكاكي فى نواحي قَرْيَة الْكِنْدِيّ من قرى الماليغ وَولد لَيْلَة الثُّلَاثَاء الثَّالِث من جمادي الأولى سنة خمس وَخمسين وَخمْس مائَة رَحمَه الله تَعَالَى".
چنانکه پيشتر اشاره کرديم، ابن العمراني شاگرد امام عمر الترجماني بوده است (مقايسه کنيد با ابن أبي الوفاء، ۲/ ۳۸۵ ).