سال ۱۹۹۹ م السيد محمد الشاهد در قاهره متنی در دانش کلام معتزلی منتشر کرد به نام: الکامل في الاستقصاء فيما بلغنا من کلام القدماء. اين متن کلامی از اين جهت اهميت دارد که اولا يکی از آخرين کتابهای کلامی معتزلی غير زيدی/امامی است که به دست ما رسيده است و از ديگر سو دليل اهميت آن اين است که يکی از نمايندگان مکتب ابو الحسين بصري است و در اين کتاب اختلافات ابو الحسين با مکتب بهشمي مورد بحث قرار گرفته است. محقق کتاب اين متن را منتسب به شخصی با هويت " تقي الأئمة والدين مختار بن محمود العجالي المعتزلي مشهور به تقي الدين النجراني" از علمای سده هفتم قمري (؟) منتشر کرد. نسخه اساس کار او نسخه کتابخانه ليدن است که از ديدگاه محقق نسخه ای منحصر به فرد قلمداد می شد. از آن زمان همواره در تحقيقات کلامی بدين کتاب با همين عنوان و با همين انتساب اشاره می شود. محقق کتاب البته در مقدمه کتاب، حدود پنجاه صفحه مطالب بی سر و تهی را سر و هم کرده است تا درباره هويت کتاب مطالبی را عرضه کند. در اين راستا وی به پاره ای از نکاتی که از سوی پرفسور مادلونگ در مقدمه المعتمد محمود الملاحمي در ارتباط با اين کتاب و يک کتاب ديگر که با اين کتاب مرتبط است (کتابی با عنوان المجتنی يا المجتبی) ارائه شده، ايراد گرفته و دست آخر هم مطالب متناقضی را به عنوان نتايج بحث خود عرضه کرده است. واقعيت اين است که تنها از همه آنچه که او در مقدمه کتابش گفته است يکی درست است و آن اينکه اين کتاب موسوم است به الکامل في الاستقصاء فيما بلغنا من کلام القدماء؛ اما همه آنچه که او درباره نام و هويت نويسنده و يا عصر وی و نيز ارتباط اين کتاب با کتاب ديگر موسوم به المجتني/ المجتبی گفته است اشتباه و خلط و خبط عظيم است. نام کتاب آن طور که ثبت شد، به وضوح در مقدمه مؤلف کتاب در نسخه خطی ليدن آمده و جای ترديدی درباره آن نيست. از ديگر سو، تصحيحی که الشاهد از متن به دست داده، برخوردار از اشتباهات متعدد است.
نسخه اين کتاب، برخلاف آنچه محقق متن کتاب الکامل گفته، تنها منحصر به کتابخانه ليدن نيست، بلکه نسخه ای ديگر از آن در صنعاء موجود است که اقدم از نسخه کتابخانه ليدن است و مشکلات بسيار تصحيح پيشين را می توان تا اندازه زيادی با آن حل کرد؛ گرچه اين نسخه دوم هم مشکلاتی دارد و چندان پاکيزه و کم غلط نيست. ريشه و نسخه اساس اين نسخه که از ايران بدانجا رفته در گواهی پايان نسخه مورد اشاره قرار گرفته است.
عکسی نه چندان مطلوب از اين نسخه دوم را سالها پيش ديده بودم. اما خوشبختانه حدود دو سال پيش تصوير بسيار خوبی از اين نسخه به دستم رسيد. نکته جالب بحث انتساب و زمان حيات نويسنده کتاب است. بر خلاف آنچه که در چاپ پيشين نسبت به اين موضوع ارائه شده و محقق کتاب، نويسنده را " تقي الأئمة والدين مختار بن محمود العجالي المعتزلي مشهور به تقي الدين النجراني از علمای سده هفتم قمري" فرض کرده است، همينک بر اساس نسخه دوم، به خوبی معلوم می شود که نويسنده اين کتاب شخصی است به نام "تقي الدين/الأئمة ابو المعالي صاعد بن أحمد العجالي الأصولي"، متکلمی معتزلی در نسل شاگردان محمود الملاحمي الخوارزمي و متعلق به سده ششم قمري. بدين ترتيب با عدم دقت و خلط ميان شخصيتها و دوره های زمانی کتابی که متعلق به سده ششم بوده به حساب سده هفتم گذاشته شده است. می دانيم که در مسائلی همچون تحولات تاريخی باورهای کلامی تا چه اندازه مسئله تاريخگذاری اهميت دارد؛ به ويژه در اين مورد خاص که سده ششم دورانی تأثير گذار و سرنوشت ساز برای گسترش تفکر کلامی ابو الحسين بوده است.
همينک تصحيحی از اين کتاب بر اساس دو نسخه صنعاء و ليدن در حال آماده سازی است که به وسيله دانشگاه آزاد برلين و با همکاری مرکز ميراث مکتوب منتشر خواهد شد (با تصحيح زابينه اشميتکه، حسن انصاری و ويلفرد مادلونگ). در تصحيح در دست انجام علاوه بر مقابله دو نسخه، کتاب با نقلهايی که از اين کتاب در متون بعدی آمده است و به طور روشن با کتابهای ابن الوزير که از اين کتاب به واسطه کتاب المجتبی/ المجتنی تأليف نجم الدين مختار بن محمود الزاهدي الغزميني المعتزلي نقل می کند، مقابله شده است. همينک شناخت ما از ابو الحسين بصري و محمود الملاحمي و اتباع آن دو و آثار ايشان بسيار بيش از گذشته است و متنهای مهمی در اين زمينه همينک در اختيار است که پيشتر در دسترس نبود. ما از همه اين متنها برای تصحيح متن کتاب الکامل بهره خواهيم گرفت.