آنچه در اين سلسله يادداشتها عرضه می شود، مربوط است به نسخه هايی که در کتابخانه های مختلف ديده ام و يا يادداشتهايی کتابشناسانه و تراجم نگارانه که در مطاوی کارهای ديگر فراهم کرده ام و برای اينکه هم برای خودم و هم برای ديگران به سادگی در دسترس باشد، به تدريج آنها را ماشين نويسی کرده عرضه خواهم داشت. مجموعه زيادی از اين يادداشتها سالها پيش در حادثه ای تأسف بار از ميان رفت و آنچه می بينيد تنها بخشی کوچک از آن مجموعه است. گاهی به مناسبت بحث شايد نکته جديدی بدانها بيفزايم و يا تنها اشاره ای به تحقيقات جديد داشته باشم. طبعا اين يادداشتها نهايی نيست و محتملا در آنها بی دقتی هايی باشد.
شماره يک را خاصتا اختصاص می دهم به کتاب الياقوتة في غريب القرآن ابو عمر محمد بن عبد الواحد زاهد از دانشمندان برجسته سنی حنبلی مشرب و از شاگردان ابو العباس ثعلب که به همين مناسبت معروف است به غلام ثعلب. در بسياری منابع او را به جای ابو عمر، ابو عمرو می خوانند. شرح حال او در منابع متعدد هست و از آن جمله در سير ذهبي (۱۵/ ۵۰۸ به بعد). از اين شخصيت در منابع شيعی هم گاه به مناسباتی نام برده شده است، مانند آنچه در معاني الأخبار صدوق هست (ص ۹۱) و نيز در کمال الدين (ص ۲۴۵) درباره معانی عترت به واسطه کتاب محمد بن بحر الرهني که از منابع صدوق است. او تعصب سنی شديدی داشته به طوری که جزيی در فضائل معاويه گردآورده بوده و همواره آن را بر شاگردانش قرائت می کرده است. او کتابی هم تحت عنوان غريب الحديث داشته بر اساس احاديث مسند احمد بن حنبل و به هر حال بر خلاف بسياری از ادبا بسيار مورد ستايش سنيان اصحاب حديث بوده است. عجيب اينکه آقابزرگ در الذريعه نام کتابهای او را آورده است و از آن جمله در ج ۲۵ در ص ۲۹۳؛ شايد به دليل برخی نقلهای موافق در آثار شيعی (نيز نک: رياض العلماء، ۵/۴۷۹)؛ مانند آنچه ابن طاووس نقل کرده است در الطرائف، ص ۴۱ و ۲۹۹ . ابن طاووس خود کتابی در گزيده اخبار کتابی از ابو عمر تدوين کرده بوده است به نام انوار اخبار أبي عمر الزاهد. شايد تلخيص کتاب المناقب او بوده است؛ نک: کلبرگ، ص ۵۲ از ترجمه فارسی. کتاب المناقب ابو عمر از منابع مهم ابن طاووس بوده در نقل فضائل حضرت امير که گويا آن کتاب اختصاص در اين موضوع بوده و ابن طاووس در چند کتاب از آن نقل می کند که کلبرگ ذيل المناقب (ص ۳۹۴) از آن نام برده است. کتاب الياقوتة تا آنجا که من می دانم هنوز به چاپ نرسيده است؛ اما گويا به عنوان رساله ای دانشگاهی تحقيق شده است. نسخه ای که در اينجا معرفی می کنم در کتابخانه مجلس ديده ام به شماره ثبت ۸۵۶۴۳.
نام کتاب بر روی نسخه چنين است: " کتاب الياقوتة تصنيف أبي عمر محمد بن عبدالواحد الزاهد رحمه الله يرويه عن ثعلب عن ابن الأعرابي. رواية الشيخ أبي القاسم عبيدالله بن أحمد المقري المعروف بإبن الصيدلاني عن أبي عمر. رواية الشيخ أبي الحسين أحمد بن محمد بن عبدالله بن النقور البزاز رضي الله عنهم. رواية الشيخ الإمام أبي عبدالله يحيی بن الحسن بن أحمد بن عبدالله بن الله (کذا: البنا؟؟) عن ابن النقور. سماع لمسعود بن محمد بن علی البنا (؟؟) من أبي عبدالله بن البنا رحمه الله."
در حاشيه: " سمع جميعه مني بروايتي عن ابن ؟ وبروايتي عن والدي عن أبي الحسین عن ؟ جميعاً عن أبي عمر الزاهد بقرائتي ؟ أبو القاسم مسعود بن محمد بن خطاف ؟ ؟ علی بن أبي طاهر بن مسعود وکتب محمد بن عبدالله بن البنا في حادي عشر ذي الحجة ؟؟ "
سند آغازين آن اين است: " اخبرنا الشيخ الامام العالم الثقة ابو عبدالله يحيی بن الحسن بن أحمد بن عبدالله بن الناصر لفظه من أول سورة الأعراف قال أخبرنا الشيخ ابو الحسين احمد بن محمد بن احمد النقور البزاز قال قري علی أبي القاسم عبدالله (کذا) بن أحمد بن علي الصيدلاني قال أخبرنا ابو عمر محمد بن عبدالواحد الزاهد قال أخبرنا ثعلب عن ابن الأعرابي قال الصراط الطريق ..."
بايد باز به نسخه مراجعه کرد. يادداشت من با شتاب نوشته شده بود.
چند کتاب ديگر هم همينجا معرفی می کنم:
۱- اجوبة مسائل فقهية ابن ادريس حلي
بخط جعفر بن أحمد بن قمرويه الحائري (قرن ششم)، سنة ۵۸۸ق در مکتبه حکيم در نجف، شماره ۵۷۰، نک: مع الکتب جلالي: فهرست مکتبات نجف. ظاهرا در موسوعه اخير ابن ادريس در نجف چاپ شده باشد؛ فراجع.
۲- التلويح الی اسرار التنقيح في الطب تأليف صدر الدين محمد بن عبداللطيف الخجندي المتوفی سنة ۵۵۲ ق، همانجا، شماره ۵۲.
۳- جوامع الجامع طبرسي. به خط السيد سلطان بن حسن الحسيني القمي الشجري. نک: تربت پاکان، ص ۱۹ حاشيه. حکيم، رقم ۱۹۷۸.گفته شده همعصر مؤلف بوده اما از نسخه قواعد علامه نام برده شده که وسيله او يا نواده اش در ۸۳۳ ق کتابت شده: سلطان بن حسن بن سلطان بن حسين الحسني (کذا) الشجري در کتابخانه مرعشی، نک: مکتبه الحلي، ص ۱۴۷. شرحی از احوال او و نيز نسخه هايی که کتابت کرده در تراجم الرجال اشکوري هست، ۱/ ۲۳۰ و نيز در الضياء اللامع، ص ۶۲.
۴- الذخيرة في الأدب از بياضي صاحب الصراط المستقيم. به خط مؤلف ظاهراً. سنه ۸۳۴ در مکتبه حکيم، رقم ۳۶۱. در سالهای اخير دست کم سه کتاب جدید از اين نويسنده در کلام منتشر شده است.
۵- مختصر الخلاف للطبرسي. بخط علي بن محمد الکيدري سنة ۶۹۹ق. حکيم، رقم ۴۳۹.
۶- مستدرک المختار ابن بطريق در مناقب. نسخة قديمة. رقم ۳۶۷ حکیم. ۱۵۶ صفحه که هنوز چاپ نشده. درباره او چندين مقاله نوشته ام و از آن جمله در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تحرير عربی.
۷- نهج البلاغة بخط حسين بن أردشير بن محمد الطبري سنة ۵۶۶ ق. حکيم، رقم ۶۶۱.

پنجشنبه ۳۱ تير ۱۳۸۹ ساعت ۱۴:۵۷