درباره دانشمند و امام نامدار زيدی يمن در سده هشتم المؤيد بالله يحيی بن حمزه (۶۶۹-۷۴۵ ق) تاکنون تحقيقاتی از سوی برخی از محققان عرب سامان گرفته اما واقعيت اين است که به دليل عدم انتشار مهمترين کتابهايش انجام تحقيقی جامع و دقيق درباره انديشه های کلامی و اصولی او و نيز سهمش در تحول علم کلام معتزلی و زيدی چندان آسان نيست. در ميان ادبيات زيدی يحيی بن حمزه البته بيشتر مورد عنايت محققان سنی و خاصتا مصری قرار گرفته و برخی کتابهای او از اين طريق منتشر و شناخته شده اند. يحيی بن حمزه در دانشهای مختلفی کتابها و رساله هايی نوشته و يکی از مهمترين ويژگيهای او نوشتن کتابهايی با حجمهای مختلف و در سطوح گوناگون در زمينه های کلامی و فقهی و اصولی است. ديگر ويژگی او پرداختن به تقريبا بيشتر علوم زمان است؛ بيشتر در کلام و فقه و همچنين در زمينه اصول فقه و ادب و ديگر دانشهای عصرش. نکته ديگر اينکه از بسياری جهات يحيی بن حمزه را بايد با معاصرش علامه حلی مقايسه کرد؛ هر دو در دانشهای مختلف قلم زده اند و هر دو کتابهای حجيم و متنوع در فقه و اصول و کلام دارند و هر دو نيز علاوه بر تخصص در دانش کلام فقيهانی برجسته قلمداد می شوند. از يک جنبه ديگر هم ميان اين دو دانشمند شيعی شباهتی ديده می شود و آن اينکه هر دو در شيوه کلامی تحت تأثير ابو الحسين بصری، متکلم معتزلی هستند؛ البته در حالی که علامه تحصيلات قوی و استواری در زمينه فلسفه مشايی داشته، يحيی بن حمزه بيشتر از طريق آثار فخر الدين رازي (که البته او هم منشاء تفکر و انديشه برای علامه حلی در زمينه مباحث کلامی بوده)، با آرای فيلسوفان آشناست و البته همه جا نيز به آرای آنان تحت تأثير گرايش معتزلی خود انتقاد می کند. به هر حال جايگاه انديشه ابو الحسين بصري و فخر الدين رازي در ميان کتابهای کلامی و اصولی يحيی بن حمزه کاملا قابل پی گيری و مشاهده است. گرچه پيش از يحيی بن حمزه گرايش به تفکر کلامی ابو الحسين بصري در ميان زيديان يمن آغاز شده بوده، اما نماينده واقعی تفکر کلامی ابو الحسين در ميان زيديان يحيی بن حمزه است که با گرايشات بهشمي اسلافش مخالفت می ورزيده و بيشتر تمايل به نو آوريهای ابو الحسين بصري داشته است. در اينجا برای ارائه تصويری اجمالی از شخصيت علمی يحيی بن حمزه به شماری از آثار چاپی و خطی او اشاره می رود. در آينده نزديک می کوشم بخشهايی را که درباره جايگاه انديشه کلامی او در کتابم با عنوان معتزله يمن نگاشته ام با تلخيص در همين سايت منتشر کنم. اينجا همين نکته را هم اضافه کنم که يکی از نکات قابل توجه درباره آثار يحيی بن حمزه اين است که از تعداد قابل توجهی از کتابهای او و خاصتا مهمترين آثارش در فقه و کلام نسخه های اصل و به خط خود مؤلف در اختيار است که عکس بيشتر آنها در اختيار نويسنده اين سطور قرار دارد (برای شرح حال و آرای کلامی او، نک: اعلام المؤلفين الزيدية از عبدالسلام عباس الوجيه، شماره ۱۱۹۳، ص۱۱۲۴-۱۱۳۱؛ نيز نک: مآثر الأبرار، ۲/۹۷۲-۹۹۱ ؛ طبقات الزيدية الكبرى (القسم الثالث)، ۳/۱۲۲۴-۱۲۳۲؛ التحف شرح الزلف، ص ۲۷۰-۲۷۲ ط۳ مركز بدر؛ لوامع الأنوار مجد الدين، ۲/۷۳-۸۲؛ مطمح الآمال، ص ۲۵۲-۲۵۳؛ اللطائف السنية، ۱/۹۷-۹۸؛ بلوغ المرام، ۵۱؛ تاريخ اليمن المسمى فرجة الهموم والحزن للواسعي، ۲۰۶-۲۰۷؛ الأعلام زركلي، ۸/۱۴۳-۱۴۴؛ نيز نک: کتاب الإمام المجتهد يحيى بن حمزة وآراءه الكلامية تأليف أحمد محمود صبحي).
مهمترين کتابهای يحيی بن حمزه در کلام و اصول دين از اين قرارند: ۱) الشامل لحقائق الأدلة العقلية وأصول المسائل الدينية در چهار مجلد که از آن نسخه هايی به خط مؤلف در اختيار است. ۲) النهاية في الوصول إلى علم حقائق علوم الأصول. در ۳ جلد که از آن هم چند نسخه باقی مانده است. ۳) مشكاة الأنوار للسالكين مسالك الأبرار.از اين کتاب دو نسخه درکتابخانه غربيه جامع کبير موجود است. ۴) التمهيد لأدلة مسائل التوحيد يا التمهيد في علوم العدل والتوحيد. اين کتاب در سال ۲۰۰۸ م در دو جلد تحت عنوان التمهيد في شرح معالم العدل و التوحيد به چاپ رسيده است. يحيی بن حمزه تعدادی کتاب و رساله ديگر هم در علم کلام دارد؛ مانند: ۵) التحقيق في أدلة الإكفار والتفسيق. از اين کتاب نسبتا بزرگ چندين نسخه و از جمله در جامع کبير صنعاء موجود است و تاکنون به چاپ نرسيده است. اين کتاب در تداوم سنت کتابهايی درباره تکفير و تفسيق مانند کتاب البحث ابو القاسم بستي نوشته شده است. ۶) المعالم الدينية في العقائد الإلهية. اين کتاب با تحقيق السيد مختار بن محمد أحمد در سال ۱۴۱۲ ق در بيروت منتشر شده است. او تعدادی هم رساله های کوچک درباره مسائل مختلف کلامی دارد؛ از اين قرار:
۷) الجواب الرائق في تنزيه الخالق.
۸) الجواب القاطع للتمويه عما يرد على الحكم والتنزيه. اين دو رساله به چاپ رسيده است.
۹) الجواب الناطق بالصواب القاطع لعرى الشك والارتياب.
۱۰) الرسالة الوازعة لصالح الأمة عن الاعتراض على الأئمة.
۱۱) عقد اللآلي في الرد على أبي حامد الغزالي. اين رساله هم در سالهای اخير مستقلا به چاپ رسيده است.
او دو کتاب هم در رد بر باطنيان دارد:
۱۲) الإفحام لأفئدة الباطنية الطغام. اين کتاب در قاهره منتشر شده است.
۱۳) مشكاة الأنوار الهادمة لقواعد الباطنية الأشرار. اين کتاب هم وسيله محمد السيد الجليندي به سال ۱۳۸۲ / ۱۹۶۲م در قاهرة به چاپ رسيده است. ۱۴)گفته شده او در منطق هم کتابی نوشته بوده است به نام القانون المحقق في علم المنطق.
مهمترين کتابهای او در اصول فقه هم از اين قرار است:
۱۵) الحاوي لحقائق الأدلة الفقهية وتقرير القواعد القياسية. در ۳ مجلد با نسخه های بسيار کهنه.
۱۶) المعيار لقرائح النظار في شرح حقائق الأدلة الفقهية وتقرير القواعد القياسية. نسخه کهنی از اين کتاب در مكتبة الأوقاف جامع کبير موجود است.
مهمترين کتاب او در فقه هم ۱۷) الانتصار الجامع لمذاهب علماء الأمصار في تقرير المختار من مذاهب الأئمة وأقاويل علماء الأمة في المباحث الفقهية والمضطربات الشرعية است در ۱۸ مجلد بزرگ که انتشار آن آغاز شده و اگر کامل به چاپ برسد شايد حدود سی جلد و يا بيشتر بشود. کتاب مهم ديگر او در فقه، ۱۸) العمدة في مذاهب الأئمة في الفقه در ۶ مجلد است که از اين کتاب هم نسخه هايی معرفی شده است. نيز ۱۹) الاختيارات المؤيدية، از اين کتاب هم نسخه هايی در اختيار است و شامل اختيارات فقهی يحيی بن حمزة است.
در زمينه نحو و لغت و علوم ادبی اين کتابها را بايد بر شمرد:
۲۰) الأزهار (الأنهار) الصافية شرح مقدمة الكافية في النحو . نسخه آن در کتابخانه غربيه موجود است. ۲۱) الطراز المتضمن لأسرار البلاغة وعلوم حقائق الإعجاز.اين کتاب در ۳ جلد در قاهرة به سال ۱۳۳۲ /۱۹۱۴م به چاپ رسيده است. ۲۲) الإيجاز لأسرار كتاب الطراز في علوم البيان ومعرفة إعجاز القرآن.نسخه خط مؤلف از اين کتاب در مکتبه غربيه جامع کبير موجود است. ۲۳) الحاصر لفوائد المقدمة في حقائق الإعراب. منظور المقدمه ابن بابشاذ در نحو است. از اين کتاب هم نسخه های متعدد در اختيار است. ۲۴) المحصل في كشف أسرار المفصل للزمخشري در چهار مجلد. نسخه ای از اين کتاب در جامع کبير موجود است. ۲۵) المنهاج الجلي في شرح جمل الزجاج در نحو در دو مجلد که نسخه ای از آن در کتابخانه غربيه جامع کبير موجود است.
از کتابهای ديگر او هم در موضوعات مختلف بايد اين موارد را که مهمتر است برشمرد:
۲۶- تصفية القلوب عن درن الأوزار والذنوب. اين کتاب که از آن نسخه های زيادی در اختيار است در مسائل اخلاق و زهد است و بارها به چاپ هم رسيده است.
۲۷- الديباج الوضي في الكشف عن أسرار كلام الوصي. اين کتاب شرحی است بزرگ بر نهج البلاغة که در سه جلد در سالهای اخير به چاپ رسيده است.
۲۸) الأنوار المضية شرح الأخبار النبوية، شرح الأربعين الحديث السيلقية. اين کتاب تاکنون به چاپ نرسيده و شرحی است بر اربعين سيلقي.
همچنين بايد به رساله ای از يحيی بن حمزه اشاره کرد که به ويژه برای اهل سنت بسيار جالب توجه بوده است: ۲۹) الرسالة الوازعة للمعتدين عن سب صحابة سيد المرسلين.
اين کتاب مکرر به چاپ رسيده و در آن مؤلف از سب و لعن مشايخ و اصحاب پيامبر انتقاد کرده است. می دانيم که به ويژه يحيی بن حمزه به رويکردی سنی در اين زمينه در ميان زيديان شناخته می شود و در کتابها و رسائل مختلف خود از اين اين اعتقاد دفاع کرده است. اين کتاب در سال ۱۳۴۸ ق در مصر ضمن مجموع الرسائل اليمنية و نيز به صورت مستقل در سال ۱۴۱۰ ق در دار التراث اليمني صنعاء منتشر شده است. او تعداد زيادی هم نامه و مکتوب به اشخاص مختلف دارد که از آنها هم نسخه های متعددی در اختيار است.