در يکی دو سال اخير چندين کتاب از استاد دانشمند و محقق علامه جناب آقای دکتر حسين مدرسی منتشر شده است که متأسفانه اين آثار کمتر بازتاب يافته اند. اين مجموعه آثار در حقيقت مجموعه ای از مقالات استاد در سالهای پيش از اقامت ايشان در آمريکا را تشکيل می دهند. بيشتر اين مقالات پيشتر در مجلات قم و تهران منتشر شده اند و چند تايی هم مربوط می شوند به سخنرانی ها و يا مقالات ايشان در پاره ای از کنفرانسهای خارجی که در انگلستان و يا در فرانسه سالها پيش ارائه شده اند. نويسنده اين سطور تقريبا با بيشتر آثار قلمی استاد بزرگوار دکتر مدرسی آشناست و برخی از آنها را نه يک بار که چندين بار خوانده است و همواره نيز بهره مند از آن تحقيقات بوده است. با وجود اينکه عمده اين مقالات پيشترها در مجلات فارسی منتشر شده، با اين وصف اينکه استاد تصميم گرفته اند مجموعه ای از مقالات خود را در اين سلسله از کتابها که با عناوينی مانند قميات، سنديات، تاريخيات، کتابيات و امثال آن و ظاهرا بنابر تصميم ناشر در ۱۲ مجلد منتشر خواهند شد، ديگر بار در اختيار قرار دهند، بسيار مسرت بخش است؛ نخست به اين دليل که همگی آنها يکجا در اختيار قرار می گيرند و فرصت را برای بازخوانی آنها فراهم می کند و ديگر اينکه بسياری از اين مقالات در نشريات و مجلاتی منتشر شده اند که دسترسی به آنها برای همگان ساده نيست؛ از جمله مقاله ای که استاد درباره ابو علي الحداد الاصفهاني به عربی نوشته اند که در يکی از نشريات لبنانی سالها پيش منتشر شده و گمان نمی کنم که دسترسی به آن چندان ساده باشد. در مجموعه اين کتابها البته مقالاتی هم ديده می شوند که گويا برای نخستين بار انتشار می يابند و يا دست کم پيشتر تنها به صورت محدودی منتشر شده اند. از استاد مدرسی قبل از اقامت در انگلستان و ايالات متحده، تعداد زيادی کتاب، چه به صورت تأليف و يا تصحيح متون منتشر شده است که بيشتر آنها مربوط به تاريخ قم است و از آن ميان کتاب تربت پاکان شهرت و اهميت بيشتری يافته است. تاريخنگاری قم البته پيش از استاد نيز در ميان نويسندگان جديد رواجی داشته است، اما بی ترديد شايسته ترين تحقيقات به زبان فارسی درباره قم از آن استاد مدرسی است و اگر چند مقاله و يا رساله ای هم به زبانهای ديگر درباره تاريخ قم منتشر شده، نويسندگان تقريبا بلا استثنا بر آثار ايشان تکيه کرده اند. دکتر مدرسی پيش از آنکه زمينه تحقيقاتی خود را در دو سه دهه اخير تغيير دهند، برنامه وسيعی در زمينه تاريخنگاری قم در چهارده قرن را پی ريزی کردند که تنها از آن ميان کتابی درباره قم در قرن نهم منتشر شد که از شاهکارهای تحقيق در اين زمينه است. از ثمرات آن برنامه وسيع البته انتشار چند متن و يا انتشار اسناد متعدد درباره تاريخ قم بود که در چندين کتاب منتشر شده اند که آشنای اهل علم است. برخی از مقالات درباره تاريخ قم هم پيشترها در کتاب قم نامه منتشر شد و همينک نيز برخی ديگر در کتاب قميات انتشار يافته اند. متأسفانه استاد مدرسی اين زمينه پژوهشی را به دليل اشتغالات علمی و آموزشی ديگر سالهاست رها کرده اند. اميد است که دست کم آنچه از يادداشتهای بسيار ايشان درباره تاريخ قم همينک در اختيار است و همچنان محفوظ مانده است، در دنباله اين مجموعه کتابها که همينک در پرينستون انتشار می يابند، به چاپ برسد. طبعا بخشی از اين يادداشتها را استاد در تأليف کتابهايی مانند تربت پاکان و امثال آن مورد استفاده قرار داده اند؛ اما می دانم که تعداد آنها فراخور وسعت کار روی تاريخ چهارده قرن قم بسيار بيشتر از اينها بوده است. دکتر مدرسی البته در آن سالهای دور تنها به تاريخ قم نمی پرداختند؛ برخی از کارهای ديگر ايشان مربوط است به انتشار اسنادی تاريخی به ويژه مربوط به دورانهای نزديک به عصر صفوی و يا مربوط به آن دوره و به ويژه درباره اسناد وقفنامه ها و مدارس و امامزاده ها و يا اسناد دينی دولتی که به طور نمونه در کتاب برگی از تاريخ قزوين نمونه ای از آنها ديده می شود. جدا از آنچه به صورت مستقل پيشترها در اين بخش انتشار يافته است؛ در مجموعه حاضر، در کتاب سنديات و در يکی دو جلد ديگر بخشی از اين تحقيقات منتشر شده است. در اين مجموعه همچنين برخی از مقالات تاريخی استاد درباره نقابت سادات و يا درباره ديوان مظالم و نيز درباره روابط تاريخی دولت نجد با ايران و امثال آن نشر دوباره يافته اند که از بهترين تحقيقات در اين زمينه ها به شمار می روند. قسمتی هم به حوزه کتابشناسی و نسخه شناسی مربوط می شوند که می دانيم استاد مدرسی در اين زمينه سهم مهمی در سالهای دور داشته اند و از جمله چندين فهرست از مجموعه های نسخه های خطی از ايشان انتشار يافته است. در مدت اخير توفيقی دست داد و چند مقاله استاد را در اين مجموعه کتابها که با عنوان کلی مقالات قديم منتشر می شوند، خواندم و از آنها بهره بردم. از آن جمله مقاله ای بسيار عالمانه درباره وضعيت شيعيان در عصر مماليک و يا مقاله ای درباره نوادر فقهی معتزليان و خوارج و همچنين مقاله ای درباره سيادت از ناحيه مادر. همه اين مقالات نمونه های اعلای تحقيق و تتبع به شمار می آيند و در آنها دهها نکته بديع که ناشی از وسعت تتبع و دقت نظر و وسواس در کار تحقيق است ديده می شود. آنان که محضر استاد مدرسی را ديده اند نيک با من هم نظرند که محضر ايشان محضر علم است و دقت و تحقيق و تتبع و از هر مجلس نکته های بسيار می توان آموخت. طبعا در طول سالهايی که ايشان در مهمترين دانشگاههای دنيا، همانند پرينستون، هاروارد، کلمبيا، آکسفورد و غيره کرسی درس و يا مجلس درس و سخن داشته اند و يا به راهنمايی شاگردان برای رساله های دکتری مشغول بوده اند، صدها و صدها مطلب علمی به لطف دانش وسيع خود منتقل کرده اند که همگی را بايد جزء آموزشهای شفاهی ايشان قلمداد کرد و طبعا بسياری از آنها متأسفانه به قلم نيامده و يا گزارش نشده است. دانش وسيع ايشان در تاريخ، کتابشناسی، کلام و فرق شناسی و فقه و حديث مرهون تحصيلات بلند پايه حضرت استاد در قم و سپس آشنايی با مکاتب تحليل تاريخی و سنت خاورشناسی غربی است. علاوه بر اين زمينه ها که به ويژه در دوره دوم مطالعات و تحقيقات ايشان در کتابهايی درباره خراج و مقدمه ای بر فقه شيعه و کتابی درباره ابن قبه رازي و عصر غيبت و نيز در چند سال اخير در کتاب بی نظير ميراث مکتوب تشيع بروز يافته اند، بايد تسلط استاد مدرسی را در زمينه حقوق تطبيقی اضافه کرد که حاصل تحصيلات ايشان در رشته حقوق در انگلستان و کرسی درس حقوق در پرينستون است. در رشته اخير مقالات متعددی از ايشان به زبان انگليسی و نيز پاره ای درسگفتارها به زبان فارسی انتشار يافته اند که البته کمتر در ايران بازتاب يافته اند. علاوه بر اين کتابها، تعدادی مقاله هم از دکتر مدرسی در اين دوره به زبان انگليسی منتشر شده که برخی از آنها به فارسی نيز ترجمه شده اند؛ همانند مقاله بسيار عالمانه ايشان درباره ريشه بحث تحريف قرآن و يا مقاله ای درباره اخباری گری و نيز درباره مجاز و امثال آن. رساله ابليس الی اخوانه المناحيس حاکم جشمي را نيز با مقدمه ای بسيار عالمانه و با تصحيحات و تحشيه های بسيار نکته سنجانه ابتدا در ايران و سپس در بيروت منتشر کرده اند که آن هم از دانش ايشان در زمينه زيديه و معتزله و فرق شناسی حکايت دارد. فهرستی از تأليفات و تحقيقات استاد مدرسی در سايت حلقه کاتبان در ذيل وب نوشت تذکره فراهم آمده است که قابل مراجعه است و برای دوستداران دانش بسيار مفيد خواهد بود. علاوه بر همه اينها پرفسور مدرسی همينک جلد دوم کتاب ميراث شيعه و نيز کتابی عمومی درباره تشيع و همچنين تحقيقی بديع درباره اصول فقه شيعی را در دست تأليف و مطالعه دارند. طبعا به دليل جايگاه استاد مدرسی در مطالعات شيعی در مغرب زمين و تبحر و تعمق ايشان در فقه و اصول فقه شيعی و آشنايی با مکاتب ديگر حقوقی و از جمله حقوق غربی همه اين کتابها و به ويژه کتاب اصول فقه ايشان بسيار مورد استقبال اهل علم قرار خواهد گرفت.
بی ترديد مطالعه مجموعه آثار استاد مدرسی برای دانش پژوهان و اهل علم و تحقيق ضروری و بهره گيری از آنها مفيد و اجتناب ناپذير است. اميدوارم که ما بقی اين مجموعه مقالات قديم که از آن جمله نوشته های اجتماعی و دينی استاد را نيز شامل می شود در آينده ای نزديک در اختيار قرار گيرند.
سه شنبه ۱۵ ارديبهشت ۱۳۸۸ ساعت ۱:۳۵