اين روزها به مناسبتی چند صفحه ای از کتاب اعلام الطرائق ابن شهر آشوب را برای تصحيح و چاپ آماده سازی می کنم. اين کتاب بسيار ارزشمند که هنوز به طبع نرسيده است، اثری است از ابن شهر آشوب مازندراني، دانشمند جامع الأطراف اماميه در سده ششم قمری. در اين کتاب دانش ابن شهرآشوب نسبت به علوم مختلف و از آن جمله کلام و فلسفه و نجوم و ادب عرب و غيره آشکار می شود. دليل اين امر هم اين است که کتاب در ژانر ادبی جوامع العلوم نويسی نگاشته شده و در آن به همين مناسبت از علوم و اصطلاحات مختلف دانشهای اسلامی سخن رفته است. از اين کتاب که ظاهرا تنها يک نسخه خطی باقی مانده و گويا اين نسخه نيز به قلم خود ابن شهر آشوب است، سالها پيش در نشر دانش سخن گفته ام و اهميت انتشار آن را متذکر شده ام. چند سالی پيش از درگذشت استاد محمد تقی دانش پژوه، نويسنده اين سطور مدت زمانی را توفيق داشت تا محضر آن استاد گرانمايه را درک کند. در يکی از همين جلسات سخنی از اين نسخه خطی با آن استاد به ميان آمد. استاد دانش پژوه که از وجود نسخه از پيشتر و از طريق مرحوم محقق طباطبايي اطلاع داشتند، اظهار علاقه کردند تا نسخه را از نزديک مورد مطالعه قرار دهند. در جلسه ای ديگر من عکسی از نسخه را تهيه کردم و خدمت استاد دانش پژوه تقديم کردم که احتمالا الآن بايد در مجموعه کتابخانه اهدايی ايشان باشد. استاد به محض تورق کتاب و با توجه به علاقه و سابقه ای که در انتشار اين دست متون دائرة المعارف گونه داشتند، بی نهايت علاقمند شدند تا کتاب را تصحيح کنند و بدين ترتيب پيشنهاد فرمودند که زير نظر ايشان کار تصحيح متن را آغاز کنم. کار البته مقداری هم پيش رفت اما بعدا با مسافرت اينجانب به خارج از ايران نا تمام ماند. با اين وصف گمان می کنم که استاد کتاب را خود به جايی رسانده باشند. شايد در ميان اوراق باقيمانده از ايشان، بتوان دستنوشته های استاد را در اين مورد پيدا کرد. شادروان استاد دانش پژوه به ابن شهرآشوب علاقه ويژه ای داشتند؛ شايد يکی از دلايل آن هم همشهری بودن بود. به هر حال در آن دوره که نويسنده اين سطور خدمت استاد می رسيد، بهره های فراوانی از ايشان در زمينه شناسايی نسخه های خطی بردم. آن مرحوم به ويژه به مطالعه تحقيقات غربی در زمينه اسلام شناسی و ايرانشناسی تأکيد می کردند و خود نيز به پاره ای از مستشرقان همانند گلدتسيهر بی نهايت علاقمند بودند.
استاد دانش پژوه نمونه ای بی بديل در تاريخ کتابشناسی و نسخه شناسی است؛ آن مرحوم نه تنها در حوزه فلسفه و منطق و علوم حکمی ويونانی کتابشناسی بی بديل بود و نسخه های بسياری را در ايران و کشورهای ديگر شناسايی و فهرست کرد، بلکه دايره اطلاع ايشان از نسخه های خطی به حوزه علوم دينی نيز گسترش يافته بود و به ويژه در شناسايی نسخه های فارسی در اين دانشها بديلی نداشتند. محقق طباطبايي به ويژه اين جنبه از شخصيت استاد دانش پژوه را مورد ستايش قرار می دادند. يادم می آيد ايشان می گفتند يک بار از پشت تلفن آغاز نسخه ای ناشناخته را که در علم کلام بود برای استاد خوانده بودند، و استاد دانش پژوه بی درنگ آن کتاب کلامی را که نوشته دانشمندی از اهل سنت بود و نسخه آن به نادرست در کتابخانه آية الله مرعشی در قم معرفی شده بود، شناسايی کرده بودند. يک سفری هم آن دو مرحوم در سفر حج با هم بودند و خاطرات جالبی از آن سفر داشتند. البته دانش پژوه توفيق اين را هم داشت که آثار بسياری را نيز منتشر کند و به ويژه در حوزه فلسفه و علوم حکمی متون مهمی را به دست داد. محققان عرب و غربی نيز پايگاه او را دست کم در شناسايی نسخه های فلسفی و منطقی مورد تقدير قرار داده اند. در پاريس يک بار با پروفسور محسن مهدي سخن از مرحوم دانش پژوه رفت و ديدم که از کارهای ايشان تقدير می کنند. به ويژه کارهای ايشان در حوزه فارابی و نسخه های کتابهای او از اهميت زيادی برخوردار است. از ديگر سو مقدمه هايی که بر آثار تحقيقی نوشته اند اهميت فوق العاده ای دارد و بسا از تحقيق متن اهميت بيشتری داشته باشند. در لابلای اين مقدمه ها و مقالات ايشان اطلاعات بی نظيری يافت می شود و به ويژه به دليل سبک نگارشی ايشان بسيار مناسب است که مجموعه مقالات و مقدمه های ايشان يکجا منتشر شود و برای آن فهرستی دقيق تهيه شود تا بسياری از اطلاعاتی که آن مرحوم طردا للباب در مطاوی تحقيقاتشان متذکر شده اند، مورد توجه بيشتر قرار گيرد. فهرستهايی که از کتابخانه ها ارائه دادند، از لحاظ کميت و در بسياری موارد از لحاظ کيفيت بی نظير است و در مواردی مطالبی را در فهرستها بيان کرده اند که خود بسان يک مقاله تحقيقی درباره يک کتاب و يا يک نويسنده است. مناسب است که اين دست مطالب ايشان در فهرستها هم استخراج شود و مستقلا انتشار يابد. فهرستواره ايشان از نسخه های فقهی فارسی بی ترديد از مهمترين کارهای استاد است که از آن بسياری از مطالب علمی قابل استنباط است؛ از جمله توجهی که ايشان به واژه های فارسی موجود در آثار فقهی عربی منطقه ماوراء النهر و نويسندگان حنفی داده اند و نيز اهميت شناسايی بسياری از مطالب اجتماعی از اين دست آثار فقهی و به ويژه آثار فقهی فقه نوازل و فتاوی که بی نهايت اهميت دارند. مقدمه ای که بر ترجمه نزهة الأرواح شهرزوري نوشته اند، و در آن فهرستی از حکما و فيلسوفان را به دست داده اند، و کتابشناسی مهمی از آثار فلسفی به دست داده اند، اهميت زيادی دارد. در لابلای اين مطالب ايشان نکات تازه و بديع بسيار است. اين مقدمه مستقلا هم منتشر شده است. بر کتابخانه مجلس است که همت بيشتری برای تجليل از مقام شادروان استاد محمد تقی دانش پژوه کند و انتشار مجموعه مقالات آن مرحوم را مورد عنايت قرار دهد؛ کاری که سابق بر اين هم به شکلی ناقص در حديث عشق فراهم کردند.

يكشنبه ۱۵ ارديبهشت ۱۳۸۷ ساعت ۱۴:۳۰