فخر رازي در چندين کتاب و رساله مستقلا و يا در ضمن کتابهای ديگر به موضوع فرق شناسی و ملل و نحل نگاری پرداخته است. پيشتر به مناسبت معرفی کتاب الرياض المونقة در همين سايت مطالبی در اين باره انتشار داديم. همينک به متنی می پردازيم که در سفينه تبريز منتشر شده است.
در کتاب سفينه تبريز نسخه ای از کتابی فارسی و کلامی از فخر رازي ديده می شود، تحت عنوان کتاب تحصيل الحق في مذاهب الخلق (نک: ص ۳۱۰ تا ۳۱۴). عنوان کتاب به ملل و نحل نگاری مربوط می شود؛ اما متن کتاب در زمينه بحث نفی مکان و جهت از باری است. بنابراين همانطور که استاد حائري نيز در مقدمه اشاره فرموده اند، اين عنوان درست نيست و همانطور که در نسخه های ديگر اين رساله ديده می شود، عنوان رساله، "نفي مکان و جهت" است (نک: مقدمه استاد حائري، ص چهارده، شماره ۷۱). اما در سفينه تبريز در دنباله همين رساله، نسخه فارسی ديگری آمده که گرچه عنوانش چيز ديگری است، اما همانطور که باز استاد حائری فرموده اند، عينا کتاب تحصيل الحق است؛ گرچه در سفينه تبريز عنوانش به صورت کتاب اصول الدين والملل والنحل آمده است (از ص ۳۱۴ تا ۳۲۲). عنوانی که سفينه تبريز به اين رساله فارسی داده، به دليل آن است که کتاب از دو بخش (يا به تعبير مؤلف: جمله) تشکيل شده است: نخستين جمله درباره "شرح دليلها بر اصول مذاهب اهل سنت وجماعت" است و جمله دوم درباره "شرح احوال مذاهب از مسلمانان و کافران" است. بنابراين همه کتاب شامل مباحث ملل و نحل نيست. اما فخر رازي در الرياض المونقة هم که کتابی در ملل و نحل نگاری است، تقريبا همين شيوه را داشته که بخشی از متن را به مباحث کلامی اختصاص داده و بخشی را به ملل و نحل. اما در آن کتاب که بسی حجيمتر است، در بخش اول وی به سبک مقالات الاسلاميين اشعري، در ذيل عناوين مباحث کلامی، اختلافات متکلمان را مورد بررسی قرار داده است؛ در حالی که در اين رساله، در جمله اول، تنها به سبک يک متن کلامی، عقايد کلامی اهل سنت را شرح داده است. استاد حائری ضمن تأکيد بر اينکه اين رساله دومی عينا متن کتاب تحصيل الحق في مذاهب الخلق است، اضافه کرده اند که متن فارسی و عربی آن در دست است (مقدمه استاد حائري، ص چهارده، شماره ۷۲). من از نسخه عربی آن اطلاعی عجالتا ندارم. اما متن فارسی موجود هم به احتمال قوی به قلم خود فخر رازی است و عبارات فارسی آن به متون فارسی او و دوره او مانند است. با اين وصف همانطور که مرحوم دانش پژوه متذکر شده اند، بخش دوم اين رساله، ترجمه آزادی است از کتاب عربی نويسنده، به نام اعتقادات فرق المسلمين والمشرکين که در قاهره به سال ۱۹۳۸م از سوی علي سامي النشار منتشر شده است. بنابراين اگر نسخه ای عربی از تحصيل الحق موجود باشد، می توان گفت که در آغاز فخر رازي، متنی عربی که بخش دوم آن تحريری خلاصه وار از متن عربی کتاب اعتقادات خودش بوده، فراهم کرده بوده و بعدا از همان متن فراهم شده عربی، تحريری فارسی ارائه داده بوده است. به هر حال به دليل آنکه ميان نسخه تحصيل الحقِ سفينه تبريز و کتاب اعتقادات فخر رازي تفاوت ساختاری و نيز اجمال و تفصيل وجود دارد، نمی توان آن را ترجمه کتاب اعتقادات فخر رازي دانست. مرحوم دانش پژوه بر اساس نسخه ای که در کتابخانه مرکزی دانشگاه، مجموعه شماره ۷۳۴۳ يافته بودند، و آن نسخه چيزی جز نسخه ای ناقص و تغيير يافته متن تحصيل الحق نبوده است، گمان برده اند که تحصيل الحق رساله ای ديگر بوده و رساله فرق فارسی چيزی ديگر و آنگاه آن رساله فارسی فرق را مستقلا از بخش اول تحصيل الحق در مجله دانشکده تبريز ( سال ۱۹۶۹، بيستم، ص ۱۵۱ به بعد)، به عنوان ترجمه ای متأخر از اعتقادات فرق المسلمين فخر رازي منتشر کرده اند. نسخه دانشگاه نسخه ای متأخر و مغشوش است و به همين دليل استاد دانش پژوه به خطا افتاده اند. از ديگر سو ميان آن بخش دومی که استاد دانش پژوه منتشر کرده اند، با نسخه سفينه تبريز تفاوتهای آشکاری ديده می شود، گرچه پيداست متکی بر آن است. به هر حال به دليل کهنگی نسخه سفينه تبريز (کتابت تحصيل الحق در صفر ۷۲۳ق)، ساختار و متن آن اصيلتر است و لذا بايد همان را به عنوان متن فارسی کل کتاب تحصيل الحق در نظر گرفت. دانش پژوه آنچه از تحصيل الحق را که به عنوان ترجمه فارسی اعتقادات در مجله دانشکده تبريز منتشر کرده اند، ترجمه ای متأخر می دانند و بنابراين آنرا به عنوان نوشته ای از فخر رازي قلمداد نمی کنند. اما نسخه تحصيل الحق موجود در سفينه صحت استنباطات ايشان را خدشه دار می کند. وانگهی ايشان، اعتقادات فرق المسلمين را عينا همان کتاب الرياض المونقة في الملل والنحل می دانند که اين نيز آشکارا خطاست. در پايان متن تحصيل الحق سفينه تبريز، فخر رازي با اشاره به مذهب فلاسفه، اشاره ای به تحصيلات و کتابهای فلسفی خود می کند و در ضمن متذکر می شود که وی در چندين کتاب به سخنان فلاسفه پاسخ گفته است و از خود در برابر مخالفانش دفاع می کند و می نويسد که حتی دوستان و اصحابش (مراد سنيان اشعری) نيز زبان طعن بر او می گشايند (ص ۳۲۲). در واقع فخر رازي با نوشتن تحصيل الحق قصد دفاع از خود را داشته است و بايد آنرا اثری اصيل از خود او دانست و نه ترجمه ای از کتابهای او؛ کما اينکه دانش پژوه چنين تصور کرده است.
يكشنبه ۲۵ آذر ۱۳۸۶ ساعت ۱۵:۱۲