در فهرست آستان قدس و بر اساس نسخه ای از مجموعه موقوفات ابن خاتون حاشيه ای بر انموذج العلوم به ملا امين استرابادي نسبت داده شده و از آن تاريخ بيشتر کسانی که شرح احوال استرابادي را نوشته اند با اعتماد بر اين فهرست به اين کتاب به عنوان تأليفی از او اشاره کرده اند. تا آنجا که من می دانم و از فهرست فنخا بر می آيد از اين کتاب سه نسخه خطی موجود است که قديمترين آن از سال ۱۰۰۸ ق است در کتابخانه مرعشي، ديگری با تاريخ ۱۰۱۰ ق و کتابت شده در هرات و سومی همان نسخه آستان قدس است که تاريخ ندارد. من دو نسخه مرعشي و آستان قدس را تاکنون نديده ام اما بنابر گزارش فهرست فنخا اين سه نسخه نسخه های يک کتابند و در فهرست فنخا هم به عنوان نسخه های کتاب ملا امين استرابادي معرفی شده اند (نک: فنخا، ج ۱۱ ص ۳۶۲). نسخه مجلس در ضمن مجموعه مهمی است از آثاری حکمی و فلسفی. اين رساله حاشيه بر انموذج العلوم در واقع حاشیه ای است بر فائده نهم کتاب درباره تصور و تصديق. متن اين حاشيه متأسفانه هنوز منتشر نشده و حکايت از عمق دانش فلسفی و منطقی نویسنده آن دارد.

اين متن قطعا نمی تواند از استرابادي باشد و سبب اين انتساب خطا برای من روشن نيست. استرابادي البته هم آشنا با فلسفه و منطق بوده و هم با دواني و مکتب شيراز. نوشته ها و تکه های متعددی هم در اين دو زمينه دارد و در آنها به نقد و نقض آرای ملا جلال هم پرداخته است اما با اين همه او نويسنده اين متن نيست. استرابادي در آثارش معمولا به کتاب ها و رسالات ديگر خود اشاره می کند اما تا آنجا که من می دانم هيچ گاه اشاره ای به اين حاشيه نکرده است. در دانشنامه شاهی که در آن به بسياری بحث های فلسفی و منطقی پرداخته شده مطلقا اشاره ای به اين کتاب نيست. احتمالا سبب انتساب اين متن به استرابادي اين است که در مقدمه دانشنامه شاهی او کتابش را در واقع انموذجی در مشکلات علوم می داند و شايد اين سبب اشتباهی در انتساب این متن به او شده است.

يکی از نکات جالب در مورد اين کتاب که می تواند نسبت آن را به استرابادی باز به کلی مردود کند تاريخ تحرير نسخه های مرعشی و مجلس آن است که چنانکه گفتم يکی در ۱۰۰۸ کتابت شده و ديگری در ۱۰۱۰ ق و اين دومی در هرات. در تاريخ ۱۰۰۸ ق استرابادي هنوز در ايام جوانی خود بوده و در ۱۰۱۰ هم باز به همان دليل همچنان نمی توانسته نويسنده اين متن ارزشمند و مهم در منطق و فلسفه باشد. وانگهی در مورد اين نسخه دومی اين هم مهم است که اضافه شود که چنانکه گفتم نسخه مجلس در ۱۰۱۰ ق در هرات کتابت شده و باز همين دليل بر اين است که اين کتاب مطلقا نمی تواند تأليف استرابادي جوان باشد.

اما اگر حاشيه موجود بر انموذج العلوم از او نيست پس از کيست؟ در يادداشتی ديگر خواهم گفت که به احتمال قوی اين کتاب تأليف القاضي حبيب الله بن علي الطوسي، دانشمند امامی سده دهم و اوائل سده يازدهم است. تعبيراتی که کاتب نسخه مجلس درباره نويسنده حاشيه بر انموذج العلوم در پايان اين نسخه ابراز کرده ترديدی نمی گذارد که اين حاشيه نمی تواند تأليف ملا امين استرابادي باشد.



حبيب الله بن علي الطوسي و حاشيه بر انموذج العلوم که به اشتباه به ملا امين استرابادي منسوب شده

ما چنانکه گذشت احتمال قوی می دهيم که نويسنده حاشيه انموذج العلوم که به غلط به استرابادي منسوب شده حبيب الله بن علی طوسي است از شاگردان مولی ابو الحسن بن احمد قائني ابيوردی. مجموعه ای از رسائل فلسفی اين قائني در کتابخانه مجلس هست که در ضمن آن اجازه ای از قائني به حبيب الله و همچنين اجازه ای از حبيب الله برای کاتب مجموعه ديده می شود. کاتب که مقيم هرات و مدرسه ميرزا در آن شهر بوده در ضمن رسائل قائني رساله حاشيه بر انموذج العلوم را هم قرار داده و در پايان آن به تاريخ ۱۰۱۰ ق تصريح می کند که نويسنده آن حاشيه "سيد المحققين وسند المدققين استاد الکل في الکل دام ظله العالی" است. اين بايد اشاره ای باشد به استاد خود همين کاتب که قبلا چنانکه گفتيم اجازه آن استاد را نيز به اين کاتب عينا در اين مجموعه می بينيم. بنابراين اين حاشيه تأليف حبيب الله بن علي الطوسي است. اين طوسي خود استاد الحسين بن حيدر الحسيني العاملي معروف به مفتي، عالم مهم دوره صفوی بود و او در مشيخه اش که در بحار الأنوار قسمت هایی از آن منتشر شده به اين شاگردی نزد حبيب الله تصريح می کند. بر اساس همان مشيخه می دانيم که الحسين بن حيدر الحسيني العاملي خود در سال ۱۰۱۱ در هرات بوده است.سيد حسين بن حيدر الحسيني درباره استادش حبيب الله در اين مشيخه می نويسد: "وحبيب الله بن علي الطوسي قرأ على والده وعلى شيخنا الشيخ عبد العالي وعلى المولى المحقق مولانا أبي الحسن بن مولانا أحمد القاييني خصوصا مصنفاته وقرأت عليه روض الجنان وأجازني جميع مصنفات المولى المذكور وجمع مروياته عن والده وعن شيخنا الشيخ عبد العالي".

بنابراين استرابادي حاشيه ای بر انموذج العلوم نداشته و اين خطا از فهرست آستان قدس به کتاب های ديگر راه يافته است. او البته بر ملا جلال مطالب نقدی داشته و حتی رساله ای داشته که در آنجا به رد ملا جلال و خصم معروفش دشتکي پرداخته اما اين ربطی به انموذج العلوم ندارد. خود استرابادي از آن رساله که همينگ گويا مفقود است در الفوائد بدين شکل نام برده: "وردّي لما أحدثه الفاضلان المتخاصمان المشكّكان المستعجلان في حواشي الشرح الجديد للتجريد" (به اين کتاب که در رد بر اين دو "فاضل" بوده منابع شرح حالی استرابادي مانند افندي و بسياری ديگر اشاره کرده اند).


-اجازه مولی ابو الحسن به حبيب الله بن علي الطوسي: بسم الله الرحمان الرحيم. اثبات الواجب من الکلام حمد الملک العلام و الصلوة علی حبیب الرحمن محمد المبعوث الی کافه الانام و عترته الاماجد العظام. اما بعد فان المولی الفاضل العلم الذکی الالمعی المتوقد القاضي (؟) حبیب الرحمن رقاه الله فی مدارج العرفان و الایقان قد قرأ عليّ رسالتی هذه قراءة بحث و تدقیق و ذاکرنی مذاکرة تفتیش و تحقیق و اجزت له ان یروی عنی ایاها لمن یحب و یرضی و کان ذلک فی مجالس آخرها حادی عشر شهر رمضان سنه ۹۶۰ و کتب ذلک مؤلف الرساله ابوالحسن بن اح-(مد )..

-متن اجازه حبيب الله بن علي الطوسي، شاگرد مولی ابو الحسن به کاتب نسخه: بسم الله الرحمن الرحیم. الحمدلله رب العالمین و الصلوة علی خیر خلقه محمد و آله اجمعین. و بعد فقد قرأ عليّ الاخ الفاضل العالم المتقی مولانا احمد بن المرحوم المغفور مولانا عبدالحی المعارف من اوله الی هنا قرآءة فهم و تدقیق و انا العبد الفقیر الی الله القدوسی حبیب الله بن علی الطوسی عفا الله عنهما

-شرح حال قاضي حبيب الله بن علي الطوسي در طبقات آقا بزرگ طهرانی ( طبقات أعلام الشيعة، ج‏۸، ص: ۱۳۲):
حبيب اللّه الطّوسىّ القاضى ابن على. هو من مشايخ الحسين بن حيدر بن قمر الكركى، كما ذكره فى مشيخته (ذ ۱ قم ۶۰۰ و البحار ج ۱۰۶ ص ۱۷۴) و قال إنّه يروى عن والده يعنى الشّيخ علىّ الطّوسىّ‏ و يروى أيضا عن عبد العالى بن المحقّق الكركىّ، فيظهر إنّ والده أيضا من العلماء و من المعاصرين لعبد العالى الكركىّ و رأيت النّصف الأخير من المختلف فى مدرسة سامرّاء من أوّل المكاسب إلى آخر الدّيات، كتبها حسين بن على بن محمّد بن أحمد بن الحسين الحسينىّ، و فرغ من الكتابة فى الثّلاثاء ۱۸ محرّم ۱۰۰۰ لخزانة لعالم المحقّق الفاضل المدقّق القاضى حبيب‏ اللّه‏ بن‏ علىّ‏ الطّوسىّ، و كتب هو بخطّه تملّكه للنسخة بالإرث عن والده، لكن لم يكن لخطّه تأريخ.

-مولی ابو الحسن بن احمد قائني ابيوردي

شرح حال مختصری از او در ذيل مدخل ابو الحسن ابيوردی در دائرة المعارف بزرگ اسلامی منتشر شده. او فيلسوف، متکلم، رياضی دان و فقيه برجسته امامی مذهب اوائل دوران صفوی بود که در سن کم از دنيا رفت. تا آنجا که من به خاطر می آورم مجموعه آثار او هيجگاه منتشر نشده. تعدادی از آثاش در ضمن نسخه های متعددی در کتابخانه مجلس موجود است. لازم است کسی روی مجموعه آثارش و به ويژه نوشته های فلسفی و کلامی او کار مستقلی انجام دهد. از لحاظ مناسباتش با مکتب شيراز و آرای فلسفی و کلامی او بايد کاری جدی سامان داد.

-شوارق مولی ابو الحسن بن احمد قائني

تا آنجا که من می دانم مجموعه آثار موجود او تاکنون منتشر نشده و مورد غفلت قرار گرفته است. تنها اثر کتاب شوارق اوست که چند سال پيش از سوی مؤسسه پژوهشی حکمت در تهران منتشر شد و اثر ارزشمندی است و شايسته بررسی و مطالعه. به ويژه بحث او درباره اثبات واجب در اين کتاب ارزشمند است.