مقدمه فارسی
کتاب حاضر چاپ نسخه برگردان کتابی است در علم اصول فقه از عالم و متکلم برجسته معتزلی خوارزم محمود الملاحمي (د. ۵۳۶ ق) که تاکنون آثار ديگری از او در دانش کلام به چاپ رسيده است. نخستين بار ويلفرد مادلونگ با همکاری مارتين مکدرموت بخشهای باقيمانده از اثر مهم کلامی او به نام المعتمد في اصول الدين را منتشر کرد. پس از آن، کتاب الفائق وی که مختصر کاملی از کتاب المعتمد است به کوشش همان دو دانشمند به چاپ رسيد. ملاحمي رديه ای هم بر فلاسفه دارد به نام تحفة المتکلمين که به کوشش ويلفرد مادلونگ و حسن انصاری در تهران به چاپ رسيده است. ويلفرد مادلونگ همينک تصحيح تازه ای از کتاب المعتمد ملاحمي را بر اساس دو نسخه ديگر در دست انتشار دارد. همه اين کتابها به نحوی با دانش کلام پيوند دارد. ملاحمي کتابی هم در دانش اصول فقه دارد به نام التجريد في أصول الفقه که همين کتابی است که در اينجا برای نخستين بار به صورت چاپ نسخه برگردان منتشر می شود. اين کتاب گزيده و منتخبی است که ملاحمي از کتاب المعتمد في أصول الفقه تأليف ابو الحسين بصري (د. ۴۳۶ ق)، دانشمند پر آوازه معتزلی فراهم کرده است. ملاحمي بر خلاف بسياری از معتزليان دورانش، از مکتب بهشمي پيروی نمی کرد و در عوض مکتب ابو الحسين بصري را تقرير می نمود. انتخاب و روايت او از کتاب المعتمد ابو الحسين بصري که از تأثير گذارترين کتابهای اصول فقه در طول تاريخ اين دانش بوده است، البته اهميت و جايگاه خود را دارد. ابو الحسين پيش از المعتمد، شرحی بر العمد تأليف استادش قاضي عبد الجبّار همداني معتزلي (د. ۴۱۵ ق) فراهم کرد که می دانيم اثر برجسته استاد در دانش اصول فقه بوده است. قاضي عبد الجبار هم شرحی بر العمد خود داشته که متأسفانه همچون متن اصلی از ميان رفته است. المعتمد ابو الحسين البته خود بر اساس کتابهای العمد و شرح العمد نوشته شده است. اصوليان معتزلی و غير معتزلی، حتی سنيان و اماميه همواره تحت تأثير دو کتاب العمد و المعتمد بوده اند. برای تدوين تحليلی تاريخی از انديشه اصولی معتزليان، کتاب المعتمد ابو الحسين بصري مهمترين منبع قلمداد می شود. گزينش ملاحمي هم نشان دهنده برداشت و قرائتی است که او از مباحث اصول فقه داشته است؛ خاصه که می دانيم او کتاب المعتمد ابو الحسين را به عنوان پايه در مجلس درس اصول فقه برای شاگردان تدريس می کرده است. علاوه بر کتابهای قاضي عبد الجبار و ابو الحسين، بايد به دو کتاب اصولی تأليف يکی از امامان زيدي ايرانی، ابوطالب هاروني (د. ۴۲۴ ق) اشاره کرد که خود همچون قاضي عبد الجبار از شاگردان ابو عبد الله بصري (د. ۳۶۹ ق) بوده است. می دانيم که اين استاد در تحول دانش اصول فقه در ميان معتزليان سهمی مهم و سرنوشت ساز داشته است. تنها نيمی از يکی از دو کتاب هاروني، يعنی المجزي في أصول الفقه تاکنون و آن هم با نام و انتساب نادرست به چاپ رسيده است. اين بخش تحت عنوان شرح العمد و با انتساب به ابو الحسين بصري در مدينه منوره به چاپ رسيده که آشکارا برخاسته از اشتباه ناشر در تشخيص هويت کتاب بوده است. از معتزله خراسان در سده پنجم قمری و درست يک نسل پيش از محمود الملاحمي، بخش اصول فقه کتاب شرح عيون المسائل تأليف حاکم جشمي (د. ۴۹۴ ق) را در اختيار داريم که هنوز به چاپ نرسيده است. بعد از انتقال دستنويسهای کتابهای معتزليان و زيديان ايرانی به يمن در نيمه سده ششم قمری، تأليف آثاری در دانش اصول فقه در ميان دانشوران زيدي يمن شتاب تازه ای گرفت که عمده آنها تحت تأثير کتاب المعتمد ابو الحسين بصري بوده اند. غالب اين آثار تاکنون به چاپ نرسيده اند. در مقدمه انگليسی اين کتاب شرحی درباره تاريخچه تأليف کتابهای اصولی در ميان معتزليان و به ويژه در فاصله قاضي عبد الجبار همداني تا دوران امام زيدی يمن المؤيد بالله يحيی بن حمزة (د. ۷۴۹ ق) به دست داده ايم که می تواند سهم آشکار کتاب المعتمد ابو الحسين را به خوبی نمايان کند.
دستنويس حاضر علاوه بر ارزش محتوايی آن از اين نقطه نظر نيز اهميت دارد که جزء معدود نسخه هايی است که از آثار معتزليان، بيرون از سنت زيديان يمن و يا سنت قرائيم يهودی به دست ما رسيده است. محتملا اين نسخه در خوارزم، يعنی آخرين پايگاه معتزليان ايرانی فراهم آمده است.
کتاب حاضر چاپ نسخه برگردان کتابی است در علم اصول فقه از عالم و متکلم برجسته معتزلی خوارزم محمود الملاحمي (د. ۵۳۶ ق) که تاکنون آثار ديگری از او در دانش کلام به چاپ رسيده است. نخستين بار ويلفرد مادلونگ با همکاری مارتين مکدرموت بخشهای باقيمانده از اثر مهم کلامی او به نام المعتمد في اصول الدين را منتشر کرد. پس از آن، کتاب الفائق وی که مختصر کاملی از کتاب المعتمد است به کوشش همان دو دانشمند به چاپ رسيد. ملاحمي رديه ای هم بر فلاسفه دارد به نام تحفة المتکلمين که به کوشش ويلفرد مادلونگ و حسن انصاری در تهران به چاپ رسيده است. ويلفرد مادلونگ همينک تصحيح تازه ای از کتاب المعتمد ملاحمي را بر اساس دو نسخه ديگر در دست انتشار دارد. همه اين کتابها به نحوی با دانش کلام پيوند دارد. ملاحمي کتابی هم در دانش اصول فقه دارد به نام التجريد في أصول الفقه که همين کتابی است که در اينجا برای نخستين بار به صورت چاپ نسخه برگردان منتشر می شود. اين کتاب گزيده و منتخبی است که ملاحمي از کتاب المعتمد في أصول الفقه تأليف ابو الحسين بصري (د. ۴۳۶ ق)، دانشمند پر آوازه معتزلی فراهم کرده است. ملاحمي بر خلاف بسياری از معتزليان دورانش، از مکتب بهشمي پيروی نمی کرد و در عوض مکتب ابو الحسين بصري را تقرير می نمود. انتخاب و روايت او از کتاب المعتمد ابو الحسين بصري که از تأثير گذارترين کتابهای اصول فقه در طول تاريخ اين دانش بوده است، البته اهميت و جايگاه خود را دارد. ابو الحسين پيش از المعتمد، شرحی بر العمد تأليف استادش قاضي عبد الجبّار همداني معتزلي (د. ۴۱۵ ق) فراهم کرد که می دانيم اثر برجسته استاد در دانش اصول فقه بوده است. قاضي عبد الجبار هم شرحی بر العمد خود داشته که متأسفانه همچون متن اصلی از ميان رفته است. المعتمد ابو الحسين البته خود بر اساس کتابهای العمد و شرح العمد نوشته شده است. اصوليان معتزلی و غير معتزلی، حتی سنيان و اماميه همواره تحت تأثير دو کتاب العمد و المعتمد بوده اند. برای تدوين تحليلی تاريخی از انديشه اصولی معتزليان، کتاب المعتمد ابو الحسين بصري مهمترين منبع قلمداد می شود. گزينش ملاحمي هم نشان دهنده برداشت و قرائتی است که او از مباحث اصول فقه داشته است؛ خاصه که می دانيم او کتاب المعتمد ابو الحسين را به عنوان پايه در مجلس درس اصول فقه برای شاگردان تدريس می کرده است. علاوه بر کتابهای قاضي عبد الجبار و ابو الحسين، بايد به دو کتاب اصولی تأليف يکی از امامان زيدي ايرانی، ابوطالب هاروني (د. ۴۲۴ ق) اشاره کرد که خود همچون قاضي عبد الجبار از شاگردان ابو عبد الله بصري (د. ۳۶۹ ق) بوده است. می دانيم که اين استاد در تحول دانش اصول فقه در ميان معتزليان سهمی مهم و سرنوشت ساز داشته است. تنها نيمی از يکی از دو کتاب هاروني، يعنی المجزي في أصول الفقه تاکنون و آن هم با نام و انتساب نادرست به چاپ رسيده است. اين بخش تحت عنوان شرح العمد و با انتساب به ابو الحسين بصري در مدينه منوره به چاپ رسيده که آشکارا برخاسته از اشتباه ناشر در تشخيص هويت کتاب بوده است. از معتزله خراسان در سده پنجم قمری و درست يک نسل پيش از محمود الملاحمي، بخش اصول فقه کتاب شرح عيون المسائل تأليف حاکم جشمي (د. ۴۹۴ ق) را در اختيار داريم که هنوز به چاپ نرسيده است. بعد از انتقال دستنويسهای کتابهای معتزليان و زيديان ايرانی به يمن در نيمه سده ششم قمری، تأليف آثاری در دانش اصول فقه در ميان دانشوران زيدي يمن شتاب تازه ای گرفت که عمده آنها تحت تأثير کتاب المعتمد ابو الحسين بصري بوده اند. غالب اين آثار تاکنون به چاپ نرسيده اند. در مقدمه انگليسی اين کتاب شرحی درباره تاريخچه تأليف کتابهای اصولی در ميان معتزليان و به ويژه در فاصله قاضي عبد الجبار همداني تا دوران امام زيدی يمن المؤيد بالله يحيی بن حمزة (د. ۷۴۹ ق) به دست داده ايم که می تواند سهم آشکار کتاب المعتمد ابو الحسين را به خوبی نمايان کند.
دستنويس حاضر علاوه بر ارزش محتوايی آن از اين نقطه نظر نيز اهميت دارد که جزء معدود نسخه هايی است که از آثار معتزليان، بيرون از سنت زيديان يمن و يا سنت قرائيم يهودی به دست ما رسيده است. محتملا اين نسخه در خوارزم، يعنی آخرين پايگاه معتزليان ايرانی فراهم آمده است.
دوشنبه ۱۳ شهريور ۱۳۹۶ ساعت ۸:۲۷
